جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار، رییس انجمن کلام حوزه در دومین نشست از نخستین روز مدرسه زمستانی کلام امامیه به تبیین موضوع «نظریه های فطرت بنیاد» پرداخت. وی معنای فطرت را امر غیر اکتسابی یا اکتسابی روشن و بی نیاز از تحلیل و بررسی های پیچیده، فطرت محل بحث از نوع فطرت معرفتی دانست نه فطرت گرایشی. وی در ادامه به بیان تاریخچه دیدگاه های باب فطری معرفتی از گذشته تا عصر حاضر پرداخت و نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، دکارت، ابن سینا، شیخ حر عاملی، سیدبن طاووس، مدرسه کوفه، مدرسه قم، مدرسه بغداد و مدرسه حله را به صورت اجمال در این باب بررسی کرد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اظهار داشت: در بین متلکمان اسلامی، براساس گزارش هایی که از مدرسه کوفه می بینیم، معرفت فطری را معرفت اضطراری می نامند به این معنا که ما مضطر هستیم به دانش معرفه الله و خداوند این معرفت را در دون ما قرار داده و اکتسابی نیست. شاهد بر این مطلب ادعای اشعری است بر این که جمهور امامیه قائل بودند معرفه الله و بلکه همه معارف مضطر است و استدلال در آن نقشی ندارد. وی افزود: البته در این میان هشام بن حکم و ابو محمد نظری مخالف با جمهور متکلمان امامیه دارند. رییس انجمن کلام حوزه خاطرنشان کرد: در مدرسه قم نیز مرحوم کلینی و صدوق قائل به اضطرار هستند و عام ذر را مطرح می کنند اما از شیخ مفید به بعد اضطرار کنارگذاشته و معرفت اکتسابی مطرح شد. در مدرسه بغداد و حله نیز این اضطرار دیگر مطرح نیست، اما در خراسان دوباره احیاء می شود. فطرت در قرآن و روایات وی نیز گفت: قرآن و روایات خداشناسی را امری مجهول که نیاز به استدلال و کشف داشته باشد مطرح نمی کنند. نه اینکه عقل توان اثبات نداشته باشد، بلکه به این معنا که راه منحصر به استدلال نیست، زیرا فطرت داریم و «کل مولود یولد علی الفطره». حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اضافه کرد: بحث معرفت فطری در دو مقام قابل طرح است، نخست این که معرفت در چه موقفی به انسان داده شده است؟ پاسخ در آیات و روایات اشاره به عالم ذر دارد. دوم «چیستی ویژگی های معرفت»؛ معرفت است یا گرایش؟ آیات و روایات فطرت را تفسیر به گرایش از قبیل خداشناسی و خداجویی نکرده، بلکه تفسیر به معرفت می کنند. و چنین که برخی گفته اند معرفت مبهم نیست، بلکه در لسان روایات می بینیم اتفاقا معرفت صریح است و شدت دارد، چون از جنس معاینه و دمیدن مطرح شده است و این معاینه به معنای دیدن یا چشم نیست که علاوه حکایت از شناخت شدید دارد. و فطری بودن معرفت همیشه به این معنا نیست که به آن توجه وجود دارد، بلکه نیاز به تذکر همیشه وجود دارد و ارسال رسل به همین منظور است. تذکر به معرفت نیز از طریق مختلف اتفاق می افتد: نخست «استدلالات عقلی» و دیگری «از راه اسمائ و صفات». وی در ادامه به ویژگی های معرفت فطری پرداخت و بیان کرد: ویژی های معرفت فطری عبارتند از: معرفت فطری شدید است؛ لذا تعابیری مثل معاینه در روایات برای معرفت ذکر شده است این معرفت به قلب معروف است نه عقل معرفت فطری معرفت اساسی است و بقیه معرفت ها به ابن معرفت مربوط اند.

کاربست معرفت فطری در اثبات واجب از منظر صدرا و دکارت تلاشی است برای بازخوانی نقش فطرت در اثبات وجود خدا در دو بستر فکری مختلف و بازنمایی وجوه اشتراک و افتراق ایشان در مباحث اساسی خداشناسی به‌منظور یافتن مبنایی استوار در نیل به معرفت یقین‌بخش در گزاره‌های الهیاتی که در این پژوهش تطبیقی با روش توصیفی، تحلیلی به آن پرداخته شده است. فطرت‌مندی شناخت و اثبات وجود خدا و به‌کارگیری روش درون‌نگری در معرفت خدا، از مهم‌ترین وجوه اشتراک و تفاوت در نوع و متعلق معرفت فطری و اختلاف در حد وسط براهین فطرت، از مهم‌ترین وجوه افتراق میان این دو نگرش است. وجود اختلاف در نظام فلسفی و مبانی معرفت‌شناختی از جمله نگاه اصالت وجودی صدرایی و اعتقاد به علم حضوری و به‌کار‌گیری ابزار وحی و شهود عرفانی در کنار عقل، از یک ‌سو و مبنای اصالت ماهوی و بی‌توجهی به علم حضوری و به‌کارگیری صرف عقل یا شهود عقلانی از جانب دکارت سبب تقابل میان نگاه عرفانی صدرالمتألهین نسبت به مبدأ متعال با نگاه فلسفی و مقیاس صرفاً ریاضی دکارت در حوزۀ مباحث خداشناسی شده است؛ با این حال متفق بودن در برخی مبانی، آنها را به آرای مشترک و مشابهی در امکان شناخت ذات و براهین اثبات وجود خدا مبتنی بر معرفت فطری رسانده است.

در نظام الهیاتی ابن سینا، موضوع مربوط به «وجود واجب تعالی» در دو بخش الهیات بالمعنی الاعم و الهیات بالمعنی الاخص بررسی و تبیین شده است. ابن سینا در امور عامه، احکام «موجود بما هو موجود» اعم از واجب و ممکنات را تبیین کرده و در مبحث الهیات بالمعنی الاخص نیز، به صورت مبسوط و مستوفی به اثبات واجب تعالی و بیان صفات و افعال او پرداخته است. در بررسی دیدگاه­های شیخ الرئیس در هر دو موضع است که میزان سازگاری و ناسازگاری نظام الهیاتی او قابل رصد، تحلیل و نقد می­باشد. نظام الهیاتی سینوی، علی رغم توفیقاتی که در اثباب واجب الوجود و احکام تقسیمی «موجود بما هو موجود» داشته، به دلیل عدم ارتقاء از «وحدت تشکیکی عام» به «وحدت تشکیکی خاص» در تبیین مسائلِ «وجود» و «وحدتِ» واجب تعالی در دو قلمرو «مفهوم» و «حقیقت مصداق» با چالش­های جدّی مواجه گردیده است. این مقاله، با رویکرد تحلیلی- انتقادی و با تمرکز بر عناوینی نظیرِ «نحوة وجود واجب تعالی» و رابطة «انیّت و ماهیتِ» او، نشان می­­دهد که بین اجزاءِ درونی نظام مذکور در محدودة موضوع مقاله ناسازگاری­هایی وجود دارد و در نتیجه باید اذعان نمود که در این نظام الهیاتی وفاق و سازگاری صددرصدی مشاهده نمی­گردد.

اصالت وجود از محوری‌ترین اصول هستی‌شناخت در حکمت متعالیه و عرفان نظری است. مخالفان و معارضان در رویارویی با وحدت وجود طرق گوناگونی را پیموده‌اند. معارضه با اصول زیربنایی به نظر آنان کارسازترین گزیر بوده و اصالت وجود از این رهگذر تأمین کنندۀ اغراض آنان است. حکیم سبزواری چهار دلیل بر اصالت وجود بر محور وحدت‌گرایی در هستی‌شناسی اقامه کرده، که از سوی آن مخالفان، با اتهام دور و مصادره به مطلوب مخدوش انگاشته شده‌است. برخی از دانش‌پژوهان نیز به حمایت از این شبهه برخاسته و اتهامات معارضان را تام پنداشته‌اند. منشأ بروز این شبهه به شمار آوردن این ادله، در تراز ادله مستقیم بوده‌است. شارحان و مدرسان حکمت متعالیه این ادله را با توجه به اعمال روش خلف در آنها، تام دانسته‌اند. تأمل و دقت کافی در صورت منطقی و محتوای استدلال‌ها، نشان می‌دهد این ادله مستحکم و متین است و مفاد آنها وافی به مقصود بوده و شبهۀ دور و مصادره به مطلوب هرگز روایی ندارد.

شیوه های کسب معرفت خدا همواره از دغدغه­های­­­­ فیلسوفان بوده است. در فلسفه اسلامی ابن سینا در آثار خود معرفت خداوند را مورد بررسی قرار می­دهد و بخصوص در کتاب اشارات شیوه متفاوتی را در باره معرفت خداوند ارائه می­نماید به نحوی که خود در نمط چهارم فصل بیست و نهم بدان عنوان صدیقین می­دهد. هدف پژوهش حاضر دفاع از شیوه صدیقین سینوی است که به اشتباه به برهان صدیقین معروف گشته است. پرسشی که در این پژوهش بدان پاسخ داده می­شود این است آیا روش جدیدی را که ابن سینا درباره معرفت واجب در کتاب الاشارات و التنبیهات معرفی نموده است از خطای استنباط مصداق از مفهوم رنج می­برد؟ در این رابطه نویسنده با تکیه بر آثار ابن سینا ضمن ارائه تقریری شهودگرایانه نشان­خواهد داد که ابن سینا در تحلیل شهودی هستی ، وجود واجب را به عنوان نتیجه تحلیل خود نشان می­دهد و در این طریق او دچار خطای استنباط مصداق شئ از مفهوم ، نمی گردد. همچنین آشکار می­گردد که ابن سینا در تحلیل شهودی خود بی واسطه و بدون نیاز به مقدمات معرفت هستی واجب را نشان می­­­­دهد. نتیجه و دستاورد پژوهش حاضر، این است که ارزش فلسفی شیوه ای – شیوه صدیقین -که ابن سینا در کتاب اشارات در رابطه با معرفت واجب ارائه نموده­است درقالب تفکر فلسفی که با تکیه بر مفاهیم نظری مدعیات ، مورد تحلیل قرار داده می­­­­­شود شیوه ای معتبر است. و در چهارچوب مفاهیم نظری گامی موفق و رو به جلو بوده است.

از ديدگاه برخي از فلاسفه غربي، همچون بازيل ميچل، ريچارد سوئين برن و کرولاين فرنکس ديويس، براي توجيه باور به وجود خداوند، بايد احتمال صدق گزاره «خدا وجود دارد» از گزاره‌هاي متناظر خودش براساس شواهد و ادله، به بيش از 50 درصد برسد. از ديدگاه آنها، ادله اثبات وجود خدا به‌صورت مستقل نمي‌توانند احتمال صدق نتيجه را به بيش از 50 درصد برسانند، بلکه فقط مي‌توانند نتيجه را تأييد کنند. بنابراين نمي‌توان براساس تک‌تک آن ادله، به وجود خداوند باور موجه پيدا کرد. فلاسفه مزبور براي حل اين مشکل، نظريه برهان انباشتي را مطرح کرده‌اند. منطق حاکم بر اين برهان، استقراگرايي و هدف از آن رسيدن به يک باور موجّه است. ما قصد داريم با روش «تحليلي ـ عقلي»، تقريرات برخي از فلاسفه غربي را با مباني فلاسفه اسلامي ارزيابي کنيم و در نهايت نتيجه بگيريم که برهان انباشتي از ديدگاه بيشتر فلاسفه اسلامي، برهان موجهي براي اثبات وجود خداوند نيست، ولي از ديدگاه برخي از متکلمان و فلاسفه اسلامي و نگارنده، اين برهان از ارزش معرفت‌شناختي ظني در بسياري از زمينه‌ها برخوردار است و در برخي شرايط تنها راه اثبات مدعا به‌کار بردن اين برهان است.

وجود اختلاف‌نظرِ غیرقابلِ‌انکار دربارۀ وجود خداوند ما را با این پرسش رو‌به‌رو می‌سازد که «آیا وجود چنین اختلاف‌نظری توجیه و معقولیت باور به خدا را کاهش می‌دهد؟». در معرفت‌شناسی اختلاف‌نظر، تقلیل‌گرایان عمدتاً با ارجاع به موارد شهودی، نظیر مورد رستوران، استدلال ازراهِ تقارن معرفتی و اشکال خودراه‌اندازی، بر این باورند که بروز اختلاف‌نظر بین همتایان معرفتی، ازآنجاکه نشان‌دهندۀ امکان (معتنابه) خطا در توجیه است، به کاهش توجیه و معقولیت باورهای‌ طرفین اختلاف‌نظر می‌انجامد. بدین‌ترتیب، بررسی همتا‌یی طرفین اختلاف‌نظر دربارۀ خدا به یک مسئلۀ جدی مبدل می‌گردد. مقالۀ پیشِ ‌رو، به ‌دنبال بررسی همتایی طرفین این اختلاف‌نظر است. نخست، استدلال فردریک چو در نفی همتایی طرفین اختلاف‌نظر را توضیح می‌دهم که، با انگشت‌گذاشتن بر تفاوت‌ در روش‌شناسی‌های طرفین، نفیِ همتایی را نتیجه می‌گیرد. در نقد چو خواهم گفت که چنین نیست که صرف اتکا بر وجود تفاوت‌های عمده، الزاماً، نفی همتایی را نتیجه دهد. زیرا، مطابق تلقی مقبول و شهودی‌تر از مفهوم همتایی، طرفین اختلاف‌نظر، به‌رغمِ داشتن تفاوت‌های عمده‌، همچنان ممکن است همتای یکدیگر باقی بمانند. باوجودِ این اشکال در نتیجه‌گیری استدلال چو، به‌هیچ‌وجه نمی‌توان منکر تفاوت‌های روش‌شناسانه‌ای بود که چو بر آن‌ها انگشت می‌گذارد. بنابراین، تقلیل‌گرا برای دفاع از موضع تقلیل‌گرایی درموردِ اختلاف‌نظر دربارۀ خدا باید نشان دهد که طرفین به‌رغمِ وجود چنین تفاوت‌هایی همتا هستند. سپس، به مقالۀ جیمز کرفت می‌پردازم که در پاسخ به چو و به نفع همتایی طرفین استدلال می‌کند. کرفت سعی دارد که، با برگرداندن تفاوت‌های عمدۀ طرفین اختلاف‌نظر به زمینه‌های معرفتی مشترک، همتایی طرفین را در نسبت با زمینۀ مشترک نتیجه بگیرد. در نقد کرفت استدلال خواهم کرد که زمینۀ مشترک موردِارجاعش کفایت لازم برای احراز همتایی را ندارد، زیرا با ارجاع به آن، امکان خطای جدی (در نسبت با موارد شهودیِ موردِارجاعِ تقلیل‌گرایان) نشان داده نمی‌شود. همچنین، ازآنجاکه امکان خطا نشان داده نمی‌شود، نتیجه می‌گیرم که کرفت نتوانسته همتایی را نشان دهد. بنابراین، درنهایت نتیجه می‌گیرم که، چنانچه طرفین اختلاف‌نظر دربارۀ وجود خدا از روش‌شناسی‌های متفاوتی استفاده کنند، آگاهی از اختلاف‌نظر تأثیری جدی در کاهش توجیه و معقولیت باور طرفین ندارد.