جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شفاعت از مفاهیم بنیادین در اعتقادات امامیه است که ریشه در آیات قرآن کریم دارد و نمود رحمت و لطف الهی نسبت به بندگان است. اصل شفاعت از آنِ خداوند متعال است و با اذن او گروهی از بندگان صالح می‌توانند در مقام وساطت میان خالق و مخلوق قرار گیرند. در عین حال، تبیین ابعاد و گستره‌ی شفاعت، به‌ویژه نسبت آن با حق‌الناس، همواره از چالش‌های اندیشه‌ی دینی بوده است. این پژوهش با عنوان «رابطه شفاعت و حق‌الناس» به بررسی دیدگاه متکلمان امامیه درباره‌ی شمول شفاعت نسبت به گناهان مرتبط با حقوق مردم پرداخته است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و بر پایه‌ی منابع قرآنی، روایی و آثار کلامی شیعه است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که شفاعت در اصل، امری عام و فراگیر است و هیچ گناهی به‌طور ذاتی از دایره‌ی آن بیرون نیست، اما کیفیت تحقق آن در موارد مرتبط با حق‌الناس به وضعیت فرد و مشیت الهی بستگی دارد. از منظر امامیه، شفاعت موجب اسقاط حق دیگران نمی‌شود بلکه نشانه‌ی رحمت الهی در بستر عدالت است؛ بدین معنا که خداوند هم حق صاحب حق را ادا می‌کند و هم گنه‌کار را مشمول مغفرت می‌سازد. این نتیجه، تصویری متعادل از ارتباط رحمت و عدالت در نظام الهی ارائه می‌دهد.

پایان‌نامه پیش رو به بررسی قلمرو نظریه «ترتب» در فقه اسلامی با تأکید بر نظرات امام خمینی (ره) می‌پردازد. نظریه «ترتب» به رابطه میان احکام و شرایط خاص اشاره دارد و در تحلیل فقهی، نقش مهمی ایفا می‌کند. این تحقیق ابتدا به تعریف و تبیین نظریه «ترتب» و سپس به بررسی مصادیق آن در حوزه‌های مختلف فقهی مانند عبادات، معاملات و حقوق اجتماعی می‌پردازد. نظرات امام خمینی (ره) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فقیهان معاصر، در این زمینه مورد تحلیل قرار گرفته و تأکید ایشان بر اهمیت شرایط در اعتبار احکام، به‌ویژه در مواردی که به اجتهاد و تحلیل فقیه نیاز است، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نظریه «ترتب» نه تنها به فهم عمیق‌تر احکام شرعی کمک می‌کند بلکه به ایجاد نظام‌های حقوقی منطبق با اصول اسلامی نیز یاری می‌رساند. در نهایت، این پایان‌نامه پیشنهاداتی برای پژوهش‌های آتی در این زمینه ارائه می‌دهد تا ابعاد بیشتری از نظریه «ترتب» و تأثیرات آن بر فقه اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. روش اجرایی تحقیق پیش رو: استفاده از منابع معتبر فقهی و حقوقی می‌باشد که به صورت تحلیلی، توصیفی تدوین شده است.

تحلیل‌های موجود در سنت اسلامی یا غربی که عاطفه در آنها جایی ندارد یا اثر چندانی به جز انگیزش بر آن بار نمی‌شود یا حکم یک دسته به همه عواطف تسری داده می شود یا انسان را موجودی تک‌بعدی و معرفت او را جدابافته از عاطفه تلقی می کنند، محل تأمل‌اند و تاکنون پژوهش درخوری در زمینه اخلاق نقلیِ اسلامی برای کشف نظر متون دینی انجام نشده است. ازاین‌رو، قرآن کریم به عنوان مأخذی وحیانی و خطاناپذیر و منبع نخست و اصیلِ اخلاق اسلامی، نیازمند خوانش جدّیِ مسئله‌محور است و جای این پرسش باقی است که «از دیدگاه قرآن، عاطفه چه نقشی در معرفت اخلاقی دارد؟». این مسئله برای محدودشدن و عمق یافتنِ پژوهش، با تمرکز بر عاطفه «حبّ» به عنوان یکی از بنیادی ترین عواطف در نظام انسان‌شناختی و یکی از پربسامدترین عواطف قرآنی دنبال می شود. طی این پژوهش تلاش می شود تا ادبیات دانشیِ غنایافته حولِ عواطف بر قرآن کریم عرضه شود و طی خوانش آیات مرتبط، البته بدون ملاک قراردادنِ مفسر و دیدگاه خاص، نقش حبّ در معرفت اخلاقی از نظرگاه قرآن کریم به صورت روشمندی استخراج و تحلیل گردند. در این پژوهش، بر اساس ظرفیت شواهد زبانی آیات قرآن، طیف های مختلف «اثرگذار» (حبّ)، انواع و مراتب مختلف «اثرپذیر» (معرفت اخلاقی) و گونه های «اثرگذاری» شناسایی می شوند و پیوند میان این سه با تطبیق آیات، برقرار می گردد تا مکانیزم معرفتیِ انسان در ارتباط با ساحت عاطفی به دست آید. علاوه بر آن قطعات پازل قرآنی ناظر به چگونگیِ اثرگذاریِ حبّ بر معرفت اخلاقی (شاملِ کیفیت اثرگذاری بر اجزا و ارکان معرفت و مراحل تکوّن معرفت، شرایط و زمینه های اثرگذاری، ویژگی های معرفتِ حاصل از حبّ)، با کشف روابط میان یافته های قرآنی، استخراج می شود و با استفاده از مبانی انسان‌شناختی و معرفت‌شناختیِ مستخرج تکمیل می گردد.

اخلاق در تناسب بین دو امر معنا می یابد؛ نخست فاعل رفتار و دیگری مفعول رفتار (فرمهینی و اشرفی، 1393). در واقع اخلاق یکی از محوری ترین ارکان جامعه به حساب می آید؛ انبیاء الهی مبعوث شدند تا اخلاق را در عالم فراگیر نمایند چنانکه پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) هدف مبعوث شدنشان را تکمیل کردن مکارم اخلاق بیان می کنند (گازر و علیپور، 1401). درست یا نادرست بودن اعمال انسان و اینکه کدام عمل، اخلاقی و کدام غیراخلاقی است، موضوعی است که می‌توان قدمت آن را در کشورها و فرهنگ‌های مختلف، حتی تا زمان‌های اساطیری و آغاز آفرینش انسان امتداد داد و از آن بحث نمود. اخلاق در زندگی انسان چنان اهمیتی دارد که هم در تعالیم مذهبی بر آن تاکید شده است و هم در ادبیات اکثر کشورها، در نوع ادبیات تعلیمی مفاهیم و مصداق‌های اخلاقی فراوانی می‌توان مشاهده نمود (رضایی، 1398). در اسلام تبیین فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی همیشه از دغدغه‌های تالیف کننده‌های کتب اخلاق اسلامی می‌باشد، اما توضیح منطقی این مسئله مهم مستلزم تحلیل و ترسیم «نظام اخلاقی» در اسلام می‌باشد؛ وگرنه این که مکتب اسلام برای ارائه مجموعه وسیعی از دستورات و احکام اخلاقی الهی در جهت دستیابی به اهداف خاص مورد انتظار، کاملا از دستورات و احکام اخلاقی الهی پیروی کرده ادعایی کذب می‌باشد (حسینی، 1398). نهج البلاغه اثر ماندگار حضرت علی (ع) است که حاوی گنج‌ های ارزشمندی از پندها و اندرزها و خط و مشی های اخلاقی است که امام علی (ع) این مطالب را در قالب های مختلفی از جمله خطابه بیان کرده اند. امام علی (ع) برای تعالی روح و جان آدمی رذایل و فضایل اخلاقی را که تبیین شان نقش مهمی در تربیت انسانی دارد به زیبایی بیان می کنند. امام علی در اثر ارزشمند خویش، نهج البلاغه که آینه تمام نمای معرفت والای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، عقیدتی و مخصوصا اخلاقی ایشان است از کوچک ترین تا بزرگترین مفاهیم اخلاق اسلامی را تعریف می کند. با توجه به این مسئله که نهج البلاغه از کتاب‌های اخلاقی صرف محسوب نمی‌شود اما مثل قرآن مطالب اخلاقی در آن به میزان بیشتری نسبت به سایر مفاهیم موجود است از این رو این کتاب علاوه بر دعوت انسان به تهذیب و تزکیه نفس او را در تمام جنبه‌های اجتماعی و فردی زندگی وی راهنمایی می‌کند (عسگری، 1391). عناوین اهم فضایلی که در نهج البلاغه به آنها پرداخته شده است عبارتند از؛ اخلاص، تقوا، زهد، شجاعت، عدالت، صبر، تواضع، جود و بخشش و از جمله رذایلی که در نهج البلاغه بدان پرداخته شده است شامل؛ جهل، غفلت، گمراهی، دنیا پرستی، کینه و دشمنی، حسد، دروغ گویی، ستم و ستم گری، غیبت، شتاب و عجله، تکبر و شک و بدگمانی (همان). بر اساس آنچه گفته شد جهت پر کردن خلأ مطالعاتی موجود، این پژوهش به تحلیل مفاهیم فضایل و رذایل اخلاقی در نهج‌البلاغه و استنتاج دلالت های آن در اصول و روش های تربیت اخلاقی خواهد پرداخت و در ادامه سعی بر جواب دادن به این پرسش‌ها خواهد داشت که مهم ترین فضایل و رذایل اخلاقی از نظر مولا علی(ع) در کتاب نهج‌البلاغه کدام‌اند؟ و چه اصول و روش هایی در قلمرو تربیت اخلاقی می توان از آن استنتاج کرد؟

یکی از مهم‌ترین مسائلی که بشر با آن مواجهه است خدا و خداشناسی است. شناخت خداوند -و درک این مطلب که مبدأ و معاد از آن خداوند است- آثار و برکات فراوانی را هم در زندگی فردی و هم در زندگی اجتماعی بشر به دنبال دارد پژوهش حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای با هدف بررسی مبانی و روش‌های خداشناسی در قرآن و روایات تفسیری نبوی و در راستای آن روایات معصومان(ع) و در پاسخ به این سؤال اصلی که روش‌های خداشناسی در روایات تفسیری نبوی ذیل آیات خداشناسی کدامند؟ به این نتایج دست یافته است که نخستین مبدأ خداشناسی، فطرت (سرشت) انسان بوده و نیز مبانی مسائل خداشناسی در قرآن شامل تنبه و تذکر فطری، تذکر عقلی به تنزیه خدای متعال، تذکر عقلی به آیات آفاقی، دعوت به تفکر در آیات قرآن و ارجاع به اهل‌بیت است و همچنین در انتها گفتنی است که برای خداشناسی با تکیه بر روایات تفسیری نبوی(ص) در آیات خداشناسی می‌توان از روش‌های تجربی، جدلی، تمثیلی و... استفاده کرد.

بدعت در دین از خطرناک‌ترین پدیده‌هایی است که در طول تاریخ وجود داشته است. از زمان پیدایش دین تا کنون، برخی جریان‌های فکری با ایجاد انواع بدعت موجب انحراف مردم از خط مستقیم هدایت شده‌اند. «بدعت» نه تنها در اسلام که در سایر ادیان ابراهیمی نیز مسأله‌ای حائز اهمیت است و از آن با اصطلاح «هرطقه» نیز یاد می‌شود و عبارت است از تغییر در باورهای اعتقادی یک آیین. بدعت یهودی به آن دسته از باورهایی اطلاق می‌شود که با آموزه‌های سنتی یهودیت خاخام، از جمله عقاید الهیاتی و عقاید در مورد عمل به قانون دینی یهود در تضاد است. با توجه به این که در قرآن کریم و عهد قدیم، مصادیقی از بدعت های یهود مشاهده می‌شود، به نظر می‌رسد با بررسی و تحلیل عملکرد یهود در جریان این بدعت‌گذاری‌ها، می‌توان به شیوه رفتاری آنها در بدعت‌گذاری دست یافت.

در این پژوهش به بررسی منشأ دین بر اساس نظریه فطرت وپاسخ به شبهات آن پرداخته خواهد شد. مسئله اصلی پژوهش این است که آیا خدا دین را از طریق وحی در اختیار انسان نهاده است، یا آیا گرایش انسان به دین صرفا محصول عوامل اجتماعی و فرهنگی است یا ریشه‌ای طبیعی در ساختار انسانی دارد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و کتابخانه‌ای است و داده‌ها از منابع علمی معتبر، کتاب‌ها و مقالات پژوهشی گردآوری شده‌اند. یافته‌ها حاکی از این است که گرایش به دین بخشی از طبیعت انسان است هرچند در جوامع و فرهنگ‌های مختلف به شیوه‌های متفاوت ظهور یافته است. علامه طباطبایی و شهید مطهری بر نقش فطرت در باور‌های دینی تاکید داشته اند. این پژوهش چارچوبی علمی برای درک ریشه‌های دین ارائه خواهد داد که شناخت دین محدود به عوامل محیطی و اجتماعی نیست و بعد فطری انسان نیز نقش اساسی دارد. مخالفین این نظریه الحاد و بی دینی برخی افراد و نیز کثرت و تنوع ادیان و نقش تعیین کننده تربیت در جوامع مختلف را دلیل فطری نبودن دین عنوان کرده‌اند. که طرفداران نظریه فطرت در پاسخ آن‌ها به موانع رشد فطرت و علل افول آن اشاره کرده‌اند.

یکی از جنبه های اعجاز قرآن، تشریع ارزشمند آن و ارتباط احکام شرعی با اخلاق است. از این رو علما و محققین به تجزیه و تحلیل آیاتی که بیش از یک نوع اعراب را شامل می شود، علاقه داشته اند تا حکم شرعی را از آنها استنباط کنند. سوره بقره روشی قوی برای مؤمنان ترسیم کرده است. با احکام شرعی مندرج در آیات، اوصاف و رفتار اخلاقی آنان را روشن می کرد. این همان چیزی است که در این پژوهش با بررسی رابطه حکم شرعی و اخلاق در سوره بقره به آن می پردازیم، زیرا ارزش های اخلاقی مقدمه ای برای صدور حکم فقهی شرعی خواهد بود، به این معنا که احکام اخلاقی عقلایی مقدمه ای بر اجتهاد فقهی است و استنباط حکم شرعی بر اساس آن است. از این رو، اهمیت پیام از منظر این سوره شامل مجموعه ای از احکام حقوقی مرتبط با اخلاق است، چرا که بررسی مفاهیم اخلاق در قرآن به دلیل تأثیر گسترده و وسیعی که در جامعه بشری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین معارف و معارف اخلاقی در قصص قرآن، عامل بازدارنده ای برای مبارزه با انواع مفاسد و انحرافات است. در واقع افراد در جامعه بشری در زندگی خود پیشرفت می کنند. با تکیه بر رویکرد توصیفی تحلیلی، به نتایجی دست یافتیم، یعنی رویکرد ارزشی در علم تفسیر مبتنی بر مبانی و ارکان ثابت، اخلاق اسلامی را قانون اساسی و اعتقاد راسخ را محرک و عدالت، همبستگی و برابری را هدفی برای رسیدن به پیشرفت، امنیت و آرامش اجتماعی قرار داده است. مصلحت قرآن کریم با ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نیکو تأیید می‌کند که اصلاح اجتماعی شیوه‌ای از زندگی است که بشریت نمی‌تواند بدون آن عمل کند. سوره بقره بسیاری از احکام فقهی مربوط به عبادات و تشریعات اسلامی را روشن می کند. مانند صحبت از احکام حج و عمره، احکام قصاص، احکام روزه، احکام طلاق و برخی از احکام مربوط به زن و ارث و سوگند. و مانند آنها احکام مهمی است که رابطه مسلمان با خالقش - سبحان الله - و با دیگران از فرزندان اسلام و دیگران را تنظیم می کند. این عبادات مکتبی برای آموزش تقوا است و تقوا احساس مسئولیت و خودانگیختگی فرد است. این معیار ارزش یک فرد و مقیاس ارزیابی شخصیت اوست. تقوا بهترین رزق و روزی مومن است. انجام کار نیک برای کسب تقوای خداوند متعال به معنای التزام به دین خداوند متعال و عبادت اوست تا زمانی که مرگ ناگهانی فرا رسد و حسنات و منافعی را به همراه داشته باشد.

این پژوهش، تحلیلی انتقادی بر کتاب «یهودیان و قرآن» اثر مئیر میخائیل بَراَشر، مستشرق یهودی، ارائه می‌دهد. بَراَشر در این کتاب تلاش می‌کند تا جایگاه یهودیان و تأثیر یهودیت بر آموزه‌های اسلامی را از منظر قرآن بررسی کند. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی با تکیه بر تحلیل محتوای متون، بررسی تفاسیر معتبر اسلامی و مقایسه رویکردهای مختلف است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اثر بَراَشر با کاستی‌های روش‌شناختی جدی روبرو است؛ از جمله استناد ناکافی به منابع معتبر اسلامی، به‌ویژه منابع شیعی، تفسیر جانبدارانه و تقلیل‌گرایانه آیات قرآنی، و بی‌توجهی به سیاق تاریخی و ساختار معنایی متون. این کاستی‌ها منجر به ارائه تصویری ناقص و گاه تحریف‌شده از روابط یهودیت و اسلام شده است. محورهای اصلی این پژوهش عبارتند از: بررسی گزینشی و جانبدارانه آیات قرآن مرتبط با یهودیت و نادیده گرفتن تفاسیر معتبر اسلامی؛ نادیده گرفتن زمینه‌های تاریخی و فرهنگی نزول آیات؛ غفلت از منابع و تفاسیر شیعی، به‌ویژه روایات و آموزه‌های ائمه اطهار، در تحلیل آموزش‌های اسلامی؛ ارائه مقایسه‌های تطبیقی ناقص بین شریعت اسلام و یهود. این پایان‌نامه با ارائه نقدی دقیق و مستند بر کتاب بَراَشر، بر ضرورت توجه به منابع اصیل، تفاسیر متنوع، و زمینه‌های تاریخی و اجتماعی متون برای درک دقیق و بی‌طرفانه از روابط بین یهودیت و اسلام تأکید می‌کند. این پژوهش همچنین با روشن کردن نقاط ضعف دیدگاه‌های بَراَشر و ارائه رویکردهایی برای تفسیر بی‌طرفانه متون، مسیر را برای پژوهش‌های آتی در این حوزه هموار می‌سازد.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های معرفتی و اجتماعی در عصر حاضر اخلاق است. قرآن کریم، به ‌عنوان منبع اصلی هدایت و رشد انسان در اسلام، نظام اخلاقی فراتر از بُعد اجتماعی، نژادی، دینی و اقتصادی ارائه می‌دهد. این رساله با عنوان تحلیل نظریه اخلاق فراطبقاتی قرآن با پاسخ به شبهات، ساختار اخلاقی قرآن را با مؤلفه‌های قرآنی تبیین کرده و بر فراگیر بودن آن نسبت به همه انسان‌ها بدون در نظر گرفتن تمایزات اشعار دارد و با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و میان‌رشته‌های قرآن و اخلاق و بررسی نظام اخلاقی قرآن به دست می‌آید که اصل استقرار اخلاق قرآن نه بر اساس تعاریف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و نژادی و طبقاتی، بلکه بر پایه فطرت، عقلانیت و تقوا استوار است و با اصولی مانند خدامحوری، توحیدمحوری، عدالت‌طلبی، و حرمت ذاتی انسان هستند که از آموزه‌های بنیادین قرآن کریم استخراج شده‌اند، قوام یافته‌است. از سوی دیگر ضمن بررسی انتقادی کتاب نقد قرآن دکتر سها که اخلاق قرآن را طبقاتی معرفی کرده‌است، شبهات مطرح شده در زمینه‌هایی چون عدالت، حرمت جان، راستگویی، احترام به والدین و ... تحلیل و بررسی دقیق شده و پاسخ مناسب داده شده‌اند و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که عمده این شبهات غالباً ناشی از گزینشی، جزیره‌ای، و بی‌توجه به سیاق و اصول تفسیری قرآن بوده و بعضاً مدعای بدون دلیل و برداشت شخصی و تفسیر به رأی نسبت به آیات قرآن بوده‌است و با تحلیل دقیق، مراد و مدلول آیات قرآن و توجه به قرائن و مضامین آیات در پهنه کل قرآن، عدم انطباق آنها با حقیقت روشن شده‌است. قابل ذکر است که اخلاق قرآن ماهیتی جهان شمول، عقلانی و فطری دارد که از تعلّق طبقات، قوم‌گرایی، مسلمان و غیرمسلمان پنداشتن منزّه‌ است و بر خلاف نظریه‌های اخلاقی مشروط در مکاتب جامع نسبی‌گرا، واجد شاخص‌های پایداری، و سازگاری با سرشت و فطرت انسان است که با تکیه بر مبانی معرفتی و روش‌شناسی قرآنی، می‌توان پاسخ‌های مستدل و روشمند به شبهات موجود در کتاب نقد قرآن سها پیرامون اخلاق طبقاتی اسلام، ارائه داد.