جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫ادوار اجتهاد نزد علماي اماميه و علماي اهل سنت به دوره‌هاي مختلفي تقسيم مي‌گردد. از ديدگاه اماميه، پايه‌هاي اجتهاد در عصر امام باقر( و امام صادق( پي‌ريزي شده است، و با شروع دوران غيبت صغري، نواب خاص امام زمان( ملجأ مشکلات شيعيان گرديدند. پس از آن‌ها، اين وظيفه به نواب عام يا فقها تفويض شد. پيش از قرن پنجم ابن عقيل عماني و ابن جنيد، قواعد اصولي و اجتهادي را تشريح و تبيين مي‌نمودند. بزرگاني از اماميه چون سيد مرتضي و شيخ طوسي با نبوغ و تلاش خود، اجتهاد را متحول کردند و سپس ابن ادريس حلي، محقق و علامه حلي راه آنان را در پيش گرفته و اجتهاد را از ايستايي به پويايي تبديل نمودند؛ آن‌ها توانستند با نوآوري‌هاي خود، اصول جديدي را وارد اجتهاد نمايند. از دوران صفويه، با رواج اخباري‌گري، مساله اجتهاد با وضعيت جديد و مخاطره‌آميزي مواجه شد؛ اما با تلاش‌هاي وحيد بهبهاني ريشه اخباري‌گري خشکانده شد و شاگردان او در توسعه و تکميل اجتهاد تلاش‌هاي وافري نمودند. نکته قابل ذکر آن است که بحث اجتهاد در نزد اهل سنت، زودتر از شيعيان آغاز شد. با رحلت پيامبر اسلام(، نظرات اجتهادي خلفا و فقهاي اهل سنت در مقابل نص، و يا در مسائل مستحدثه از عوامل رشد اجتهاد بود. اجتهاد در اين دوره بر اجماع، استصحاب، قياس و اجتهاد به راي استوار بوده است. اماميه نيز معتقد است که در عصر ائمه( اجتهاد وجود داشته است اما به علت حضور ائمه، شيعيان کمتر از اهل سنت، اجتهاد را مورد استفاده قرار مي‌دادند؛ شاگردان ائمه سعي مي‌کردند به نقل احاديث اکتفا کنند، اما از فهم و قدرت استنباط احکام در حد مسائل و احکام آن زمان بي‌نصيب نبودند.

---

‫تحقيق حاضر به تشريح شرايط و صفات قاضي منصوب و قاضي تحکيم از منظر ضوابط فقهي شيعه و اهل سنت مي‌پردازد. نويسنده نخست به مفهوم شناسي قضا و مفاهيم مرتبط با آن مانند حکم و فتوا پرداخته، و سپس جايگاه و تاريخ قضا در آيات و روايات را تبيين کرده است. آن گاه مشروعيت و ثبوت قضا در فقه اسلامي و اقسام قاضي در فقه اماميه و اهل سنت را بررسيده و اوصاف قاضي منصوب، قاضي مقلّد و قاضي تحکيم و راه‌هاي نصب اين قضاوت را شرح مي‌دهد. در فصل دوم خصوصيات قاضي در فقه اماميه، ويژگي‌هاي الزامي و شرايط مورد اتفاق شيعه و اهل سنت، مانند بلوغ، عقل، عدالت، ايمان، اسلام، طهارت مولد (حلالزادگي)، و موارد اختلافي فقهاي شيعه و اماميه همچون: علم (اجتهاد)، ذکوريت، حريت، کتابت (قدرت بر نوشتن)، قدرت ضبط، حافظه، بينايي و شنوايي را فراروي مخاطبان مي‌نهد. نگارنده در ادامه شرايط غيرالزامي (شرايط و صفات مستحب و مکروه) را آورده و وجوه اشتراک اين اوصاف از نظر فقهاي شيعه و اهل سنت را اموري مثل ذکوريت، بلوغ و عقل، اسلام، علم قاضي به احکام و فروع مختلف فقهي، عادل بودن قاضي، حريت و سلامت جسم و حواس برشمرده، و وجوه افتراق اوصاف قاضي از منظر فقهاي شيعه و اهل سنت را: مؤمن بودن، حلالزاده بودن، جنبه کلامي بودن بحث قضا را جزء موارد اختصاصي قاضي شيعه اماميه و نيز قريشي بودن حاکم و قاضي، فقهي بودن مسأله حاکم، قاضي و قضا و انتخابي يا انتصابي بودن قاضي و حاکم را از موارد اختصاصي اهل سنت خوانده است. نويسنده قضا را منصبي با اهميت تلقي کرده، که در واقع از آنِ اوليا و انبياي الهي بوده و قرآن کريم اين مرتبت را براي افرادي مانند حضرت داوود( مي‌خواند. از نظر نگارنده، نصب قضاوت در عصر حضور معصومين( بايد توسط امام معصوم و در دوران غيبت، به وسيله فقهاي جامع‌الشرايط باشد.