جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم زبان شناسی همچون سایر علوم، تقسیمات و انشعاباتی یافته است که زبان شناسی کلان نیز یکی از این شاخه هاست. زبان شناسی کلان به بررسی های متنی و گفتمانی می پردازد. در این نوع بررسی ها، متن از طریق پرداختن به روابط فراجمله ای مورد بررسی قرار می گیرد به این صورت که از طریق مطالعه روابط میان بخش های تشکیل دهنده یک متن، ساخت کلان (بافتار) متن مشخص می گردد. درتحقیق حاضر به بررسی چارچوب فکری (ساخت کلان) حکایات بوستان سعدی پرداخته شده است و در این راستا از الگوی وودبری (1987)، نقل شده در فب، (1997) – خان زاده امیری ( 1379) استفاده شده است .به طور کلی، تجزیه و تحلیل حکایات در سطح ساخت کلان نشان داده است که در ساخت کلان حکایات بوستان سعدی، چارچوب ارائه شده در الگوی مذکور قابل تشخیص است و البته در راستای تکمیل نمودن بررسی حاضر، تغییرات و اصلاحاتی نیز در این الگو صورت گرفته است. از نتایج به دست آمده در این بررسی، محوریت و مرکزیت سازه پند و اندرز در بوستان سعدی است. از مجموع 1060 بیت بررسی شده، 475 بیت به سازه پند و اندرز اختصاص دارد که 44.81 درصد از کل ابیات را شامل می شود. بنابراین سازه پند و اندرز، سازه محوری و اصلی در ساخت کلان حکایات بوستان سعدی تلقی می شود که این موضوع خود نشان دهنده ماهیت تعلیمی اثر مذکور است .

امیران سخن، از روزگار پارینه شعر پارسی تاکنون، نشاندن ردیف را در قیمتی در لفظ دری خویش، خوش دانسته و آن را مایه کمال شعر و رویکرد استادانه خود را بدان مایه تفاخر دانسته اند. تحقیقات در پیشینه ردیف، نشان می دهد که این عنصر مهم بلاغی، ویژه ایرانیان و از آفرینش های ایشان است و از آغاز تا قرن ششم هجری قمری روند و سیری فزاینده داشته است. ردیف های دیوان ناصرخسرو ساده و بی تکلف است و از نظر ساختار زبانی، انواع کلمات: فعل، اسم، ضمیر، حرف و شبه جمله را دربردارد. دیوان او به خلاف روشنایی نامه و سعادت نامه، از ردیف های جمله ای، وصفی و قیدی عاری است؛ این تباین ساختاری نیز، تردید انتساب این دو اثر را به ناصرخسرو تقویت می کند. او در آثار خود، گاه ردیف ها را به یک معنی به کار نمی برد و در مواردی قافیه را پیش از ردیف های هم معنی رعایت نمی کند. پژوهش های به عمل آمده، ثابت می کند که ناصرخسرو، اول سراینده ای است که نام خاص شخص را در قصاید خود ردیف قرار داده است. ردیف های او از نظر ابعاد بلاغی و موسیقایی نیز جایگاهی خاص دارد که در متن مقاله بدانها اشاره می شود.

گویندگان عارف همواره درصدد یافتن راهی برای انتقال و القای اندیشه های متعالی و تجربیات معنوی خود و مخاطبان آثار عرفانی درصدد درک و دریافت این مفاهیم بوده اند. آشکار است که به دلیل ابهام و دیریابی این معارف، استفاده از تمامی ظرائف و قابلیت های زبان و بلاغت آن ضرورت می یابد. در این راستا برخی ابزارهای بلاغی علم معانی – که همسو با قریحه ذاتی و ذوق فطری گوینده و مخاطب اوست – از جمله «قصر و حصر» و اختصاص و تاکید مستتر در آن، اهمیت ویژه ای دارد.دو محور اساسی دغدغه گوینده عارف برای القای اندیشه ها از سویی و کاربرد فراوان «قصر و حصر» در متون نثر عرفانی از سوی دیگر، ضرورت انجام چنین پژوهشی را تبیین می کند.

زبان از دیدگاه سوسور، یک سیستم و جوهر آن ارتباط است و ایجاد ارتباط به توانش و کنش زبانی مربوط می گردد. توانش زبانی، یک مقوله زبان شناسانه و کنش زبانی یک پدیده معناگرایانه و زیبایی شناسانه است و از مناسبات همنشینی و جانشینی زبان پدید می آید؛ از این رو،برای آفرینش آثار هنری و کشف یا آفرینش وجوه زیبایی شناختی، تسلط بر مولفه های تمایز بخش صورت و معنا، اجتناب ناپذیر است زیرا معنا از روابط شبکه داخلی/درونی برای برقراری ارتباط با عناصر و پدیده های جهان بیرونی آفریده می شود و در این باره، نسبت میان سبک و روش بیان با زبان و به ویژه با مشخصه های دستوری، صرفی، نحوی و نظام واژگان، نقش تعیین کننده دارند و وابسته های پیشین یکی از عناصر مهم دستوری برای نیل بدین مقصودندکه بدون توجه به جایگاه و ارزش بلاغی آنها، تحلیل و بررسی متن با اختلال روبه رو خواهد شد.این مقاله ضمن توصیف کارکردهای دستوری هفت وابسته پیشین: صفت اشاره، صفت مبهم، صفت شمارشی، صفت پرسشی، صفت بیانی پیشین، یک/یکی نکره و شاخص و تبیین ارتباط این وابسته ها با هسته ها، تعداد و درصد کاربرد هر کدام را استخراج کرده و به بررسی و تحلیل انگیزه ها و مقاصد بلاغی آنها در داستان رستم و سهراب پرداخته است.به علاوه، چون در هرکنش ارتباطی، نشانه ها یکی از این پنج وجه را دارند: شناساننده، مشخص کننده، شرح دهنده، امری و شکل دهنده یا منطقی، در این پژوهش نشان داده شده که وابسته های پیشین در داستان رستم و سهراب، نقش سه نشانه: شناساننده، مشخص کننده و شرح دهنده را ایفا نموده اند.

از قاسمی حسینی گنابادی (متوفی 982 ق.)، مثنوی های متعددی باقی مانده است که مجموع آنها بالغ بر سی و پنج هزار بیت می شود. موضوع سروده های شاعر، شامل اشعار حماسی، غنایی، حکمت و موعظه است. شیوایی و رسایی شعر وی و نکته پردازی ها و ایجاز، وی را بر اقران خویش برتری داده است. مثنوی های وی با وجود زیبایی های خاص شعری، هنوز چاپ علمی و منقحی نشده و درباره آثار وی، کار علمی و جدی انجام نگرفته است.در این مقاله، به معرفی آثار قاسمی با استفاده از نویافته هایی که از لابه لای آثار او به هنگام تصحیح به دست آمد، پرداخته شده است. نه مثنوی و سه قطعه نثر باقی مانده از او، بررسی و در حد یک مقاله معرفی شده است. از آثار دیگر وی که فقط نامی از آنها باقی مانده هم سخن گفته شده است. وی مثنویی بر وزن شهنشاه نامه، برای والی دیار بکر سروده و دیوانی هم داشته است که با تفحصی که در فهارس ایران و هند و اروپا حاصل شد، از اشعار گم شده شاعر نسخه ای یافت نشد.

بر اهل فضل و پویندگان راه علم و ادب پوشیده نیست که شیخ بهاءالدین محمد عاملی، عالمی بود ذوفنون که در اکثر علوم زمانه خویش وارد گردیده، در رشد و اعتلای آنان سهمی انکارناپذیر داشت. شیخ، در شاخه های مختلف علوم، از فقه و اصول و حکمت و فلسفه گرفته تا ریاضیات و هیات و هندسه و نجوم و اسطرلاب و حتی علوم غریبه ای همچون رمل و جفر و طلسمات، تبحر داشت اما یکی دیگر از جوانب شخصیتی شیخ،شعر و شاعری و ادب دوستی اوست. وی در مثنوی های شیر و شکر،نان و پنیر و همچنین در حکایات منثور موش و گربه، با باریک اندیشی و نکته پردازی خاص خویش و با زبانی طنزگونه و کنایه دار، بیزاری اش را از وابستگی های این دنیایی همچون مال و منال و جاه و جلال، بیان می کند و از همنشینی با افراد ریاکار، متملق، دنیادوست و ظاهرساز، دوری می جوید. شیخ بهائی می کوشد تا خود را در راه وصال معشوق ازلی و ابدی افکند و هر آنچه وی را از پیمودن این راه بازمی دارد، از خود جدا سازد و به دور اندازد تا بدین وسیله بتواند به لقاء ذات باری تعالی نائل آید. نوشتار حاضر بر آن است تا در حد توان، زوایای مختلف مثنوی های شیر و شکر، نان و پنیر و همچنین حکایات منثور موش و گربه را مورد تحلیل قرار دهد و این شوق وصال معشوق و بیزاری جستن از سرای فانی و خاکی را از بند بند بیت ها و سطرها بیرون بکشد.

عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله کتب برجسته عرفانی است که در دوره اوج و اعتلای تدوین این دسته از آثار (سده ششم هجری) پدید آمده است. زبان نویسنده در این اثر، زبانی، بالیده بر بستر بلاغت خاص صوفیه است که شگردهای قاعده کاه و قاعده افزای زبانی، سبب برجستگی و تشخص آن در دو محور همنشینی و جانشینی شده است. عوامل قاعده افزای زبانی که پژوهش حاضر به بررسی آن اختصاص یافته است، از مهم ترین عوامل برجسته ساز زبان عبهرالعاشقین در محور همنشینی به شمار می‏رود؛ عواملی که سبب ایجاد توازن در لایه های مختلف زبان آن شده است. از میان این انواع، آنچه بیش از همه مورد توجه نویسنده واقع شده است، توازن حاصل از تکرار واژگانی، به ویژه تکرار ناقص آن است. آنچه در این اثر، نمودار بسامد کاربرد این شگرد برجسته ساز زبانی (تکرار واژگانی) را اوج و فرود می دهد، گونه‏ای همسان پنداری ناخودآگاه در زبان روزبهان است که متاثر از حالات خاص عرفانی و لحظه های فراوان کشف و شهود وی است؛ بدین مفهوم که توازن موجود در عبهرالعاشقین، محصول کاربرد آن دسته از تکرارهایی است که بر مبنای تشابه آوایی پدید آمده اند. این همسان پنداری ناخودآگاه نه تنها در محور همنشینی زبان عبهرالعاشقین نمود یافته است بلکه در محور جانشینی نیز کاربرد انواع تشبیه را نسبت به استعاره، بسامد برجسته ای بخشیده است.

عبدالحسین صنعتی زاده در تاریخ ادبیات معاصر ایران، چهره ماندگار و تاثیرگذاری است که نخستین بار، با نوشتن نمایشنامه «لک پلک الملک» کار نویسندگی را آغاز کرد. او تحت تاثیر توفان های ادبیات و هنر مشروطه کوشید تا تجربه خود را بر صحنه ببرد. حاصل جسارت او، اجرای یک شب نمایش در قهوه خانه ای در کرمان یک قرن پیش بود که بلافاصله با عکس العمل روبرو گردید و از او التزام گرفتند که دیگر مرتکب چنین خطایی نشود. صنعتی زاده ناچار پس از این تجربه ناکام، به نوشتن رمان روی آورد وبه یکی ازپیشگامان هنر رمان در ایران تبدیل شد.

مناظره یکی از انواع ادبی است. سابقه مناظره به تمدن های کهن بین النهرینی برمی گردد. اما این میراث، در ادوار بعدی در زبان و ادب پارسی حفظ شده است. کهن ترین منظومه مناظره ای در ایران، درخت آسوریگ است. داستان دیگری که به این سروده شباهت دارد، قصه «میش و رز» است که به زبان فارسی است. تا آنجا که اطلاع داریم، از این داستان دو روایت برجای مانده: یکی کوتاه تر، تحت عنوان «رز و میش» که پیش از این به طبع رسیده است و دیگری «میش و رز» که اینک تقدیم خوانندگان می شود. قصه «میش و رز» در نسخه ای به خط عبری و زبان فارسی، یعنی در قالب نوشته های فارسی- یهودی برجای مانده است. با وجود آنکه متن قصه از نظر به کار بردن آرایه های ادبی و موازین عروضی و شیوایی سخن چندان درخور توجه نیست، ابعاد گوناگونی از آن، به ویژه بعد زبانشناختی اش، موجب جلب توجه پژوهندگان شده است.

هزاره جدید، هزاره پیشرفت های فناورانه و رویش و بالش مفاهیم نوین است. مفاهیم و ابزارهای نوین، برابر نهاده های واژگانی می خواهند. در این مقاله به توان های بالقوه و بالفعل زبان فارسی در واژه سازی و واژه گزینی می پردازیم. بخش نخست مقاله به ویژگی های ذاتی زبان فارسی در امر واژه سازی اشاره می کند. بخش دوم به فرایندهای اصلی واژه سازی، یعنی ترکیب و اشتقاق و فرایندهای فرعی چون ابداع، سرواژه سازی، وامگیری، آمیزش، گسترش معنایی، بازتحلیل، اشتقاق صفر، پس سازی، کوتاه سازی، قیاس و ... می پردازد. در پایان، به این نتیجه رسیده ایم که نوواژه هراسی ایرانیان، بزرگ ترین و مهم ترین مانع در امر واژه سازی است. این مانع را باید از میان برداشت.