جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به اعتقاد عارفان، انسان نسبت ‌به ساير مخلوقات خداوند از ويژگي جامعيت برخوردار است و به‌دليل اين جامعيت، هر يک از کمالات حق‌تعالي که در تعينات ديگر بروز و ظهور مي‌کند، در تعين انساني هم هست و ظهور دارد. از‌اين‌رو، اهل‌معرفت انسان را نمونه و نسخة کوچک عالم برمي‌شمارند و عالم را يک انسان مفصل و بزرگ تلقي مي‌کنند. اين نوع نگاه به انسان و جايگاهي که در اين نگاه براي انسان در ميان ماسوي‌الله در نظر گرفته مي‌شود و نقش و نسبتي که براي انسان نسبت‌ به خداوند و نسبت به ديگر تجليات او معرفي مي‌گردد، مبتني بر نوع خاصي از هستي‌شناسي است. هم انسان‌شناسي عرفاني و هم هستي‌شناسي خاصي که در پس آن قرار دارد به‌صورت‌هاي مختلفي در آثار عرفاني بررسي شده‌اند؛ ولي به‌ظاهر در هيچ يک از آثار عرفاني يا دربارة عرفان، بخش مستقلي به پايه‌هاي هستي‌شناختي انسان‌شناسي عرفاني اختصاص نيافته و رابطة مباني مزبور با آموزه‌هاي انسان‌شناسي عارفان به‌صورت ويژه تنقيح نشده است. هدف اساسي از اين پژوهش، بيان رابطة ميان دو بخش اصلي مباحث عرفاني، يعني هستي‌شناسي و انسان‌شناسي عرفاني است و بدين‌ منظور، ابتدا به مباحثي از بنيادهاي هستي‌شناسي و سپس به پاره‌اي از مباحث انسان‌شناسي عارفان پرداخته، و رابطة اين مباحث را به‌اجمال بررسي و تبيين نموده‌ايم.

نظام تعلیم و تربیت، با تعلیم و تزکیۀ نیروی انسانی، تلاش می‌کند از عمده‌ترین مشکلات جامعه بشری مانند جرم و جنایت، بی‌عدالتی اجتماعی، جنگ و خونریزی، انحطاط اخلاقی و فساد اقتصادی پیشگیری نماید. این نظام برای رسیدن به چنین اهدافی، باید اهداف حیطۀ عاطفی را پرورش دهد. تجربه نشان می-دهد که جهان‌بینی انسان که محصول نگاه فلسفی او است، نقش و تأثیر به‌سزایی بر جهت‌گیری تربیت عاطفی او دارد. نگاه ادیبانه و ژرف جلال‌الدین محمد بلخی به هستی، به‌عنوان یکی از ادبا، حکما و عرفای بزرگ اسلامی، رهگشای بسیاری از طالبان طریق حقیقت می‌باشد. در این پژوهش، سعی شده برخلاف رویکرد روانشناسان غربی، که عواطف عالی انسانی را همسطح با احساسات برمی‌شمارند، بر اساس جهان-بینی مولوی که بر پایۀ جهان‌بینی اسلامی و معتقد بر شناختی بودن عواطف استوار است، به تربیت عاطفی توجّه شود. هدف اصلی این پژوهش، در راستای رشد معنوی و روحانی و اعتلا جویی آدمی، بررسی تأثیر هستی‌شناسی مولوی بر تربیت عاطفی از طریق شناختن و شناساندنِ نگاه این عارف والامقام، نسبت به خدا، انسان و دنیا و به پشتوانۀ معارف به‌دست آمده، پرورش عواطف مثبت همچون نوع‌دوستی، اخلاص، ایثار و محبّت و درمان عواطف منفی مانند حسد، کینه و خشم می‌باشد. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی – استنتاجی، آثار مولوی و شرح‌ها و منابع دیگر مربوط به این آثار، بررسی و مبانی خدا‌شناسی، انسان-شناسی و جهان‌شناسی وی استخراج و تأثیرات این دیدگاه‌ها بر تربیت عاطفی، و ارتباط آن‌ها با هدف اصلی این تحقیق، یعنی بررسی طربناکی و در اوجْ نشستن مولوی بر قلّه‌های اطمینان و آرامش، به‌عنوان الگوی رشد‌یافتگی و اعتلا، مورد مداقّه قرار گرفت. از تجزیه و تحلیل این مبانی، اصولی منتج و به اتّکای این اصول و در راستای دستیابی و ارتقای اهداف تربیت عاطفی، روش‌های مناسب مانند: نماز با حضور قلب و خالصانه، آگاهی و معرفت، اخلاص، انفاق، قناعت، صبر، صدق و راستی، دوری از خشم، حسد، تجاوز و زیاده‌خواهی، فروتنی، ترحّم بر دردمندان و دوری از قساوت قلب و تکبّر، کم خوابیدن، اعتدال در خوردن و ... ، استخراج گردید.

بررسی حقیقت جهان هستی و چگونگی تکامل آن از جمله مسائل مهم فلسفه اسلامی است. چرا که شناخت جهان هستی و نحوه ی تکامل موجودات آن بالاخص تکامل انسان، نقش اساسی در هدف‌مندی زندگی بشر دارد. جهان‌بینی مادی، نظام هستی و غایت تکامل انسان و دیگر موجودات را به عالم ماده منحصر کرده است .که با نابودی آن، هستی پوچ و باطل می‌گردد، اما در جهان‌بینی توحیدی برای مجموعه جهان غایت اخروی و ملکوتی اثبات می‌شود. خاستگاه مسأله تکامل در فلسفه غرب علوم تجربی بوده است .که درآن بستر مراد از تکامل تحول نوعی به نوع دیگر است . در حالی که خاستگاه سیر تکاملی جهان بر اساس حکمت متعالیه با تکیه بر آیات قرآن، علوم تجریدی است که مبتنی بر تحول وتکامل نوع واحد است به تعبیر دیگر یک نوع در سیر تکاملی نقائص وجودی را رها می کند،و درجات وجودی را با نظم طبیعی و فطری طی می‌نماید. .از آنجایی که مجردات تمام کمالات وجودی را بالفعل دارا هستندوهیچ حالت منتظره‌ای ندارند مسأله اصلی تحقیق حاضر منحصر می گردد به اینکه در حکمت متعالیه چگونه همه موجودات اعم از جماد، نبات، حیوان و انسان می‌توانند از مرحله مادی تا مرز عقلانی شدن پیش بروند ؟ ملاصدرا موضوع تکامل جمادات، نباتات، حیوانات و انسان‌ را بر اساس مبانی چون اصالت وجود، تشکیک وجود، اشتراک معنوی وجود و حرکت جوهری تبیین کرده است . پژوهش حاضر تکامل موجودات را به روش کتابخانه‌ای توصیفی – تحلیلی در گستره‌ی کتب فلسفی وتفسیری صدرالمتالهین وپیروان حکمت متعالیه علامه طباطبایی وآیت الله جوادی آملی به رشته تحریر درآمده است . در نهایت به این نتیجه دست یافتیم که هر ماهیتی از عالم طبیعت با چهار نحو وجود موجود است که ذات حق تعالی به حکمت خود برای هر جسم طبیعی یک مبدأ فاعلی، جوهر نفسانی، صورت محرّکه، امر ملکوتی و به ودیعت نهاده است که مایه قوام و کمال نوع و عامل تقرّب او به خالقش است و بدین طریق هر ماهیتی در سیر تکاملی‌اش از مرتبه‌ی وجود طبیعی محسوس به وجود مثالی،واز وجود مثالی به وجود عقلی ودر آخرین مرحله از وجود مجرد عقلی به اعلی مرتبه وجود یعنی ؛ وجود الهی و فنای در ذات الهی بعد از گذراندن عالم دنیا وبرزخ انتقال می‌یابند. در قرآن کریم نیز غایت وهدف تمام موجودات رجوع الی الله ورسیدن به مطلوب ذاتی یعنی همان رحمت الهی است.

مراتب هستی برای نشان دادن جایگاه حقایق در پهنه ی وجود و نحوه ی ارتباط هر مرتبه با مراتب دیگر است. فلوطین و ملاصدرا برای تبیین مراتب هستی، بر اساس مبانی مورد تاییدشان به ارائه ی نظام های فلسفی مختص به خودشان پرداخته اند. دو متفکر مذکور هر چند از میراث فلسفی ماقبل خود بهره برده اند امّا دستگاه فلسفی آن ها عیناً دنباله رو نظام های پیشین خود نبوده است. ملاصدرا از نظر زمانی بعد از فلوطین زیست می کرده است و از داشته های فکری متفکران یونان، نوافلاطونیان و فلاسفه ی جهان اسلام بهره برده است. به هر طریق تأثیر و تأثر متفکران و جریان های فکری بر یکدیگر در طول تاریخ مشهود است؛ امّا با وجود تأثیراتی که فلوطین بر ملاصدرا گذاشته است، حاصل اندیشه و استدلال های آن ها متفاوت است. دلیل این هم مبانی جداگانه ای است که پذیرفته اند. در نظام فلوطین احد منشأ هستی است و به واسطه ی فیض، عالم عقل و نفس از او افاضه می شود. از این رو احد فوق هستی و غیر قابل شناخت و غیر قابل توصیف است. فلوطین برای تبیین حقایق از اصالت وحدت، تشکیک و فیض بهره برده است. اصالت وحدت به این معنا که اصل حقیقت واحد است و همه ی حقایق حول محور احد می گردند. کثرات در عالم هم بر اساس قاعده فیض تبیین می شوند و همچنین بین مراتب هستی تشکیک، وجود دارد. در نظام صدرایی، شروع فلسفه از یک امر بدیهی یعنی، وجود است. براساس تمایز بین وجود و ماهیت و تشکیک وجود، امکان بیان مهمترین رکن فلسفه ی ملاصدرا، یعنی اصالت وجود حاصل می شود. بر اساس همین مبانی تمام حقیقت، وجود است و شدت و ضعف در وجود جایگاه هر مرتبه را نمایان می کند. امّا در نظام فلوطین به خاطر نبودن زمینه های اصالت وجود، یعنی بداهت مفهوم وجود، اشتراک معنوی وجود و ...، تشکیک وجود و وحدت تشکیکی بین فوق هستی و کل هستی [یعنی عقل، نفس ، ماده] قابل تبیین نیست. در نتیجه، در نظام صدرایی بر اساس اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و در نهایت وحدت شخصی وجود قابل ارائه است؛ امّا فقدان مبانی لازم در نظام فلوطین کثرت تشکیکی را باعث می شود.

مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا جلد ششم- ملاصدرا هستی شناسی و مسائل پیرامونی این کتاب جلد ششم از مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم صدرالمتألهین شیرازی است. جلدهای قبل این مجموعه مشتمل بر مقالات سه مقوله زیر بود: ۱٫ مطالعات مربوط به مکتب ملاصدرا و حکمت متعالیه؛ ۲٫ مطالعات تطبیقی درباره ملاصدرا و دیگر فلاسفه و مکاتب فلسفی آنها؛ ۳٫ مطالعات تطبیقی در موضوعات مطرح میان فلاسفه و اندیشمندان اسلام و غرب. در این جلد مقالات مقوله چهار با عنوان «هستی شناسی» و مقوله پنج با عنوان «مسائل فلسفی در تاریخ فلسفه» آمده است که از میان آنها ده مقاله از انگلیسی و یک مقاله از زبان فرانسه به فارسی ترجمه شده است و در فهرست کتاب بترتیب با علامت (*) و (**) مشخص شده است. دیگر مقالات این کتاب به زبان فارسی بوده و تنها ویرایش ادبی و صوری شده است.