جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معمای پیچیده هستی، زندگی و مرگ، وجود و عدم همواره فکر آدمی را به خود مشغول داشته و متفکران و اندیشمندان را به حیرت و سرگردانی دچار نموده است. عمر خیام فیلسوف و شاعر سده پنجم هجری از جمله اندیشمندانی است که معمای مرگ و زندگی او را به تفکر در جهان هستی واداشته و همین راز سر به مهر گاه او را به بدبینی و شک و تردید کشانده و برای بهره‌ مندی بیشتر از زندگی زودگذر به خوشباشی و دم غنیمت شمری دعوت می ‌کند. طرفه بن عبد شاعر بنام دوره جاهلی در ادب عربی نیز زندگی زودگذر دنیا و دعوت به اغتنام فرصت ‌ها و کامجویی از هر آن چه در دنیا هست، موضوع اصلی اشعارش است. اشعاری که به رباعیات خیام شبیه است؛ با این تفاوت که طرفه از معنای حقیقی زندگی باز مانده و مرگ را پایان حیات آدمی می ‌داند و با این رویکرد، انسان ‌ها را به بهره‌ مندی از تمتعات دنیوی فرا می ‌خواند. پژوهش حاضر بر آن است که خوشباشی و دم غنیمت شمری خیام را در چشم اندازی تطبیقی با خوشباشی طرفه مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

قوم باستانی سکا در تکوین تاریخ و شکل‌‌ گیری اساطیر ملل مختلفی؛ از جمله یونانیان، ایرانیان، هندیان و چینیان نقشی اساسی داشته‌ است. سکاها که طوایفی بیابانگرد و مهاجم بودند، در اوان تاریخ، همچون سایر قبایل آریایی در شرق و غرب و جنوب جهان مسکون آن زمان پراکنده‌ شدند و هر چند همواره با همسایگان خود در ستیز بودند، سرانجام در میان آنها مضمحل شدند و تنها نامی از ایشان در صفحات تاریخ باقی ‌ماند. به دلیل خصلت بیابانگردی سکاها منابع تحقیقی در باب احوال و فرهنگ این قوم، منحصر به مقبره‌ های بزرگان سکایی و اشارات پراکنده در تواریخ همسایگان آنهاست. بررسی احوال قوم سکایی و تحقیق راجع به نحوه انتشار آنها، حاکی از اصل مشترک سکایی برای خاندان زال و رستم و تورانیان مذکور در شاهنامه است؛ هر چند لقب سگزی تنها قرینه لفظی موجود دال بر پیوند خاندان رستم با قوم سکایی می ‌باشد. روایات این قوم فراموش شده نیز در اسطوره شناسی ملل نام برده، دارای اهمیتی بسزاست و ریشه بسیاری از افسانه ‌ها و اساطیر مشترک ایرانیان و هندیان و چینیان را باید در روایات قوم سکایی جستجو نمود. همچنین بعضی از آداب و رسوم و شیوه زندگی و سلوک سکاها در بعضی داستان ‌های شاهنامه فردوسی قابل تطبیق و مقایسه است. علاوه بر این شواهدی که از اسناد سغدی در چین به دست آمده، دلالت بر آن دارد که سغدیان در انتقال روایات سکایی به حماسه ملی ایران نقش واسطه را ایفا کرده ‌اند.

رنگ در هنرهایی مانند نقاشی و معماری ماده اصلی به حساب می آید. در ادبیات و شعر فارسی نیز مقوله رنگ از جایگاه ویژه ای برخوردار است. شاعر به کمک ذخایر واژگانی بنابه قریحه شاعرانه اش، تابلوهایی خیالی و نگارین ترسیم می کند و بر اساس عناصر رنگین طبیعت به رنگ آمیزی این تابلو می پردازد. از جمله مضامینی که اکثر شعرا عموما و نظامی خصوصا به آن پرداخته اند، مبحث پیری و جوانی است. توصیفات و تصاویری که از جوانی و پیری در شعر نظامی نمود چشمگیری دارد، توصیف آن بر اساس عنصر رنگ است. شاعر گنجه به کمک عناصر رنگین طبیعت و نیز به مدد استعارات خیالی، از خصوصیات ظاهری دو نسل جوان و پیر تصویرگری می کند. رنگ سفید، سیاه و سرخ رنگ‌ هایی هستند که به صورت مستقیم و غیر مستقیم (استعاری) در اوصاف جوانی کاربرد دارد و رنگ های زرد و سفید در کنار پیری نمود پیدا می کند. از این نظر پژوهش در این زمینه می تواند هر چه بیشتر و بهتر، زیبایی های تصویر نظامی در خصوص پیری و جوانی را بازگو کند. نگارنده در این مقاله کوشیده است به بررسی و تحلیل تصاویر و مضامین مختلف جوانی و پیری بر اساس عنصر رنگ بپردازد.

احوال عرفانی یکی از مباحث مهم و مشروح عرفان و تصوف اسلامی، به شمار می ‌آید. سالک در مسیر سلوک خود برای وصول به کمال، باید نفس را از هواهای نفسانی پاک کند، بدین منظور کسب مقامات عرفانی باعث صاف شدن اندرون سالک می‌ گردد و در نتیجه او آمادگی و شایستگی کامل پیدا می ‌کند تا احوال عرفانی بر او وارد شود. «قرب» یکی از مهمترین احوال عرفانی است که علاوه بر جایگاه والای آن در قرآن کریم، از اهمیت و ارزش بسیاری در آثار عرفا برخوردار است، تا جایی که بیشتر عرفا در آثار خود از احوال عرفانی و بویژه حال قرب استفاده کرده ‌اند. اگر چه ممکن است، بعضی به صورت صریح به این موضوع نپرداخته باشند؛ ولی در اکثر متونی که تا پایان قرن ششم هجری تالیف شده، به محورهای اساسی آن که عبارت است از: «قرب پیش از فنا» و «قرب پس از فنا» اشاره شده است. در این مقاله با مطالعه کتب عرفانی فارسی و عربی موجود تا پایان قرن ششم هجری، تعاریف و ابعاد مختلف قرب بررسی و تحلیل جامعی از سیر عرفانی قرب ارائه شده است که بدین طریق در تبیین و تجزیه متون ادب عرفانی سهم بسزایی دارد.

در بسیاری از قصه های عامیانه عناصری دخالت دارد که شاید بتوان آنها را امروزه به خرافات و عقاید بدوی انسان های گذشته تعبیر کرد؛ عناصری همچون: سحر، جادو و طلسم. در این پژوهش نگارنده از میان امهات قصه های مکتوب سه اثر مشهور را برگزیده است و در پی تبیین جلوه های مختلف طلسم و چگونگی گشایش آنهاست تا دریابد این عناصر چه ارتباطی با هم دارند. هدف این مقاله، بررسی جلوه های عینی طلسم در میان ایرانیان در خلال اهم قصه های عامیانه فارسی است. با مطالعه انجام شده در این گفتار نزدیکی برخی از طلسمات دیده شد و حتی در برخی از آنها مانند حسین کرد و امیرارسلان زوال طلسمات به طریقی یکسان تصویر شده این بیانگر تقریب زمانی این دو قصه است. آتش محور اصلی طلسمات است و از این منظر تاثیری پذیری از آموزه های اسلامی مبنی بر آفرینش دیوان و جنیان از آتش بوضوح دیده می شود، طلسم و طلسم گذاران در سرزمینی غیر از ایران هستند و در ایران سپند جایی برای این اعمال شیطانی دیده نمی شود.

بررسی های آوایی زبان عربی در نیمه قرن دوم هجری همراه با تالیف کتاب «العین» به دست خلیل بن احمد تبیین گردید. مقاله حاضر، پژوهشی است در حوزه توصیف واج های عربی و اندام های صوتی بر اساس اندیشه های آواشناختی خلیل بن احمد و با تاکید بر این نکته که این ادیب برجسته نحوی به مثابه بنیان گذار دانش آواشناسی زبان عربی به طرح مباحثی پرداخته که تجویدپژوهان در قرون پسین، همگی تحت تاثیر اندیشه های وی بوده و با استمداد از دیدگاه های او به آواشناسی توصیفی پرداخته اند. نتیجه اینکه دانش تجوید قرآن در بستر زبان شناسی عربی تکون یافته است.

با نگاهی گذرا به توانایی نحوی ابن هشام در شرح قصیده «بانت سعاد» کعب بن زهیر معلوم می شود که بی شک این قصیده در میان قصاید عربی و در میان شاهکارهای ادبی زبان عربی از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ زیرا این قصیده در محضر پیامبر اسلام (ص) قرائت شده است؛ قصیده ای که به وسیله آن کعب بن زهیر توانست عفو پیامبر را بعد از اباحه خونش به دست آورد.شرح قصیده یاد شده به دست ابن هشام انصاری، صاحب کتاب ارزشمند «مغنی اللبیب»، یکی از بهترین آثاری است که از او برجای مانده است؛ زیرا او این قصیده 57 بیتی را با تفصیل هرچه تمامتر و با استشهاد به آیات قرآنی، احادیث نبوی، شواهد شعری و امثال عرب به زیور شرح آراست و در آن در کنار بیان نظرات نحوی و لغوی از ذکر زیبایی های بلاغی موجود در این قصیده فروگذار نکرده و علاوه بر ذکر آرا خود، از آرا دیگر نحویان نیز استفاده نموده است.این مقاله سعی دارد تا نگاهی گذرا به شخصیت علمی ابن هشام به ویژه اسلوب و دیدگاه نحوی او در شرح و توضیح قصیده یاد شده داشته باشد.

امروزه دیگر در این امر تردیدی نیست که هر گونه مطالعه و جستاری در قلمرو شعر کهن فارسی بدون مراجعه به جنگ ها و سفینه های شعری کاری ناقص و ناتمام خواهد بود. جنگ ها از آن جهت که بعضا نام و نشان شاعران گمنام و اشعار و آثار آن ها را از تصرف زمانه در امان نگاه داشته، حائز کمال اهمیت است. در میان جنگ ها و سفینه های شعر فارسی، جنگ خطی شماره 900 مجلس که به سفینه شعرا و تذکره شعرا نیز شهرت داشته و به دست کاتبی ناشناس تحریر یافته است، به لحاظ مندرجات که در مواردی تازه یاب و بی سابقه است، ارزش و اهمیت بسیاری دارد.در این نوشتار ضمن توضیحی مجمل درباره مشخصات این سفینه با ارزش که در قرن هشتم هجری قمری کتابت شده است و نیز شرحی کوتاه در ذکر پیشینه تحقیقاتی که بر روی آن صورت گرفته است، نمونه های نویافته ای از اشعار شاعران نامدار سده های ششم و هفتم هجری قمری: معزی، انوری، مجیرالدین بیلقانی و سعدی به دست می دهم؛ در واقع در این مقاله دو غزل، یک قطعه و یک رباعی از انوری، یک غزل از معزی، سه غزل، یک قطعه و دو رباعی از مجیرالدین بیلقانی و دو قطعه از سعدی به عنوان اشعاری معرفی شده اند که در دیوان شاعران نامبرده موجود نیست.

هر چند عین القضات تفسیری مستقل از قرآن مجید از خود به یادگار نگذاشته است، اما سراسر آثار او مزین به آیات قرآن و تفسیر و تاویل آنست. او مراتب فهم قرآن را در چهار مرحله خلاصه می نماید:الف- مشاهده کلمات به شکل حروف متصلب- عرضه جمال قرآن به شکل حروف منفصلج- تحول حروف به نقطد- محو نقط و قرائت بیاض قرآندر فهم این مراتب، درک معنی و جایگاه حروف و نقط از دیدگاه عین القضات اهمیت خاصی دارد. در این مجال برآنیم تا فهم و دریافت خود را از مجموع عبارات پراکنده ای که عین القضات درباره مفهوم حروف، به ویژه حروف مقطعه و نیز نقط در آثار خود عرضه داشته، بیان کنیم و ببینیم آیا نگاه او در باب حروف و نقط و نیز تاویل هایش از حروف مقطعه با آنچه مفسران و عرفای پیش از او بیان کرده اند، مرتبط است یا آنچه گفته است حاصل یافته ها و دریافته های خود اوست.

این پژوهش از نوع تحلیل محتواست که به تحلیل دیدگاه نظامی درباره هویت فردی، اجتماعی و آرمانی انسان در پنج گنج می پردازد. نظامی متفکری آرمان گراست که شعر را در خدمت رهایی انسان از مدینه جاهله و دست یافتن به مدینه فاضله قرار داده است. پنج گنج، آیینه تمام نمای شخصیت نظامی است که شاعر در آن غیر از جذبه عشق و زهد، متوجه جلوه های گوناگون حیثیت و عظمت گوهر انسانی بوده است. او در سیمای قهرمانان قصه هایش هویت انسان آرمانی را به تصویر کشیده و از بازنمود واقع نمایانه ویژگی های هویتی قهرمانان داستان هایش پرهیز کرده و بیشتر یک تیپ از افراد را در نظر گرفته است. تیپی که در معرفی آن ها، با برجسته سازی آرمانی، هر لحظه کمالی به کمالات قبلی آنان می افزاید. در واقع او هر قهرمانی که خلق می کند؛ الگویی تازه، پیش روی انسان ها می گذارد؛ تا از سرنوشت آن ها عبرت بگیرند و به خودسازی بپردازند و در نهایت به کمال انسانی دست یابند. او علاوه بر نشان دادن هویت فردی انسان ، هویت اجتماعی و آرمانی (الهی) او را نیز به تصویر کشیده است. در «پنج گنج» انسان کامل گاه هویت دینی دارد، گاه حکیم است، و گاه انسان عاشقی است که عشق زمینی در او شکلی متعالی تری پیدا می کند، طوری که هویت عارفانه به او می بخشد.