جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اقلیم خراسان، به همان سان که موقعیت مهمی در تاریخ و فرهنگ گذشته داشته است، در سیر داستان نویسی نوین نیز با نویسندگانی چون محمود کیانوش، اصغر الهی، غزاله علی زاده، رضا دانشور و از همه بر جسته تر، محمود دولت آبادی، همان موقعیت ممتاز پیشین را برای خود محفوظ نگه داشته است. شاخصترین اصول مشترکی که بنیاد داستانهای این نویسندگان را به یک دیگر پیوند می دهند عبارت اند از: نگرش تاریخی، علاقه مندی به آموزه های مذهبی، استفاده گسترده از امکانات زبان کهن، اعدال گرایی، زندگی بخشی به روزگاران سپری شده و در یک کلام، سنت گرایی در صورت و محتوا. ریشه این محورهای مشترک را بیش از هر چیزی باید در تاثیرات تاریخی و فرهنگی حاکم بر فضای اقلیمی منطقه جستجو کرد که از گذشته های دور تا به امروز، علاوه بر قرار گرفتن در شاهراه فرهنگی، مذهبی، سیاسی و تجاری ایران با شرق دور، پایگاه نخستین سلسله های حکومتی اصیل ایرانی بعد از حمله اعراب نیز بوده است و در کشمکش بسیار طولانی و تمکین به اقوام بیگانه ای چون غزان و ترکمانان و مغولان و تیموریان، و خاستگاه اصلی زبان و ادبیات فارسی و نیز میزبان هشتمین امام شیعیان.

پرسش محوری این مقاله بررسی خیام گرایی مهدی اخوان ثالث است. بدین منظور ابتدا ویژگیهای شعر خیامی را بررسی کرده ایم؛ این که منظور ما از شعر خیامی دقیقا چیست و شعر خیامی دوره کلاسیک با دوره مدرن چه تفاوتی دارد. این ویژگیها بر اساس اشعار خیام و مواردی که در تاریخ ادبی به شعر خیامی معروف است، تنظیم شده است. برای هر ویژگی، نمونه اشعاری از شعر خیام یا اخوان آورده ایم. سپس بر اساس این ویژگیها دفترهای سعری اخوات را بررسی و نشان داده ایم که در هر دفتر، اخوان تا چه حد تحت تاثیر خیام بوده و یا در چه مواردی مبتکرانه با موضوع برخورد کرده است. در ضمن بحث، این نکته هم روشن می شود که خیام گرایی اخوان چه تفاوتی با دیگر شاعران رمانتیک دهه سی تا پنجاه دارد.

متون، تصحیح و شرح آن تمامی، دارایی ملک ادب است و هر کوششی در این راه، اجری فراوان و در خور سپاس دارد؛ از شرح یک لغت، اصطلاح و یک بیت تا شرح یک اثر. اما وقتی پا به ساخت نوابغ می نهیم دشواری کار دو چندان می شود؛ کسانی چون سعدی و حافظ که بزرگ معلمان ادب فارسی اند و دنیایی از تجربه، دریافت و معرفت را در عبارتی گنجانده اند. در بخش نخست این نوشتار، سخن بر سر معنی ابیاتی است از گلستان سعدی که تاملی دوباره را طلبیده است. ابیاتی چون؛ چوب تر را چنان که ... یا سیب گویی وداع ... که برخی اشارات آن از دیدگان تیز بین شارحان استاد بر کنار مانده است. بخش دوم، بررسی معنای ترکیبی است از شعر حافظ که از تاریخ بیهقی آغاز گشته و تا قرن هشتم معانی رنگارنگ را پذیرفته و به معنی خاص در گوشه ای از این سرزمین با فرهنگ باقی مانده است. سخن از گل افشانی حافظ است که بر طلیعه دو غزل او آرمیده است:بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر ... و می خواه و گل افشان کن از دهر چه ...

هر یک از متکلمان و حکیمان و عارفان در مقام تبیین هستی شناسی خود از تمثیلات گوناگون استفاده کرده اند. ذکر این تمثیلات در عرفان به لحاظ ظرافت ادراک و شهود، ظرورت بیشتری دارد. از جمله این عرفا شیخ محمود شبستری است که در منظومه عالی گلشن راز تمثیلات گوناگون بهره بسیار برده است. شمس الدین محمد لاهیجی نیز در کتاب مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز به شرح و تفسیر آن تمثیلات پرداخته است. اهمیت این تمثیلات از نظر تصویر سازی معارف هستی شناسانه بر کسی پوشیده نیست. نیز مهمترین عناصر معارف هستی شناسانه شبستری در گلشن راز ناظر به چهار محور «اعتباری بودن جهان»، «ظهور وحدت در کثرت»، «تکرار ناپذیری تجلیات الهی» و «سریان معرفت و محبت الهی در همه آفرینش» است. این مقاله درصدد ارایه، دسته بندی، مقایسه، نقد و جمع بین تمثیلات گوناگون هستی شناسانه پیرامون چهار محور یاد شده در گلشن راز و مفاتیح الاعجاز است.

در اغلب آثار ادبی (منظوم و منثور)، دنیا و زندگی دنیوی یکی از موضوعات مهم را تشکیل می دهد. موضوعاتی نظیر پیروزی و شکست، صداقت و نیرنگ، ذلت و بزرگ منشی، تحول و ایستایی، بندگی و آزادگی، جود و بخل و ... ابعاد مختلف زندگی دنیوی از چشم شاعران است. شاید بتوان گفت که موضع انسان نسبت به دنیا و طرز نگرش وی به زندگی دنیوی، این مفاهیم را در شعر و نثر ادبی پیش کشیده است. از این رو مطرح بودن این قضایا در ادبیات بر کنار از زمان خاصی است و می تواند در همه زمانها مصادیق آن یافته شود. انتخاب شعر زهیر به عنوان شاعر حکمت جاهلی و مقایسه او با شاعرانی که قرنها با او فاصله زمانی دارند – یعنی شاعران معاصر - نشان دهنده این کلیت است.

در این مقاله برآنیم تا بر مبنای روان شناسی تحلیلی یونگ یکی از غزلیات دیوان شمس مولانا را تحلیل کنیم. یونگ شخصیت آدمی را به دو منطقه کلی «ضمیر خودآگاه» (ego) و «ضمیر ناخودآگاه» (self) تقسیم می کند. ضمیر خودآگاه همان شعور ظاهر است که از حساسیت و خاطره ها و افکار و تمایلات و عواطف و به طور کلی از هر آنچه که معلوم شخص است، یا می تواند باشد تشکیل یافته است. ضمیر ناخودآگاه از دو بخش فردی و جمعی تشکیل می شود. بخش نخست، شامل کیفیات و خصوصیات است که زمانی خود آگاه بوده و به دلایلی واپس زده و یا فراموش شده اند اما بر رفتار و پندار مستقیم یا غیر مستقیم دارند. ناخودآگاه جمعی، شامل عصاره ای است از تجربیات نیاکان و اجداد ما مه در تاریکترین بخش وجودمان جریان دارد و ما آنها را در رویاها به شکل صور سمبلیک مشاهده می کنیم. در این مقاله سعی کرده ایم ایده یونگ را بر روی یکی از غزلیات مولانا پیاده کنیم و نشان داده ایم که بسیاری از غزلیات مولانا و سایر عرفا در حقیقت بیانی شاعرانه است از واقعه دیدار با همین ناخودآگاه جمعی و فردی که به شکل سمبلیک بر آنها ظاهر شده است.

عصر جاهلی به عصر بربریت و خونریزی و بی قانونی شهره شده است. ولی اندکی تامل در ادب جاهلی به طور عام و شعر به طور خاص و شعر مرثیه به طور اخص، از این حقیقت پرده بر می دارد که موضوع، آن گونه نیست که برخی پنداشته اند؛ چون مزیتهای شریف و لطیف انسانی و عواطف پاک بشری و صفات نیکو و خصال پسندیده در شعر مرثیه در این دوره موج می زند. گویا مرثیه سرایان بزرگ این دوره با بیان این مزایای بشری درباره درگذشتگان خود سعی داشته اند الگویی از صفات والای بشری را پیش روی بازماندگان قرار می دهند و بی تردید گزینش مرثیه به عنوان یک قالب عاطفی برای این رسالت بسیار ماهرانه بوده است. سر انجام این که وجود خصلتهای شریف در هر دوره ای قابل ستایش است گر چه دوره جاهلی باشد و فراموش کردن انسانیت تاسف بار است گر چه در دوره معاصر باشد.

درک و فهم بخشهایی از شعر معاصر عربی امروز نه تنها برای مخاطبان عادی، مشکل و در پاره ای اوقات غیر ممکن بوده است بلکه حتی برای صاحب نظران مباحث ادبی نیز ایجاد مشکل نموده و گاه دریافت معنا و مضمون آن با دشواری روبرو شده است. این مشکل،‌ چنان فراگیر و گسترده است که باعث شده موضوع ارتباط بین شاعر معاصر عرب با مخاطب وی دستخوش اختلال جدی شود؛ به طوری که امروز موضوعی به نام «ازمه التوصیل – بحران ارتباط» در مباحث ادبی جدید در مورد شعر معاصر عربی پدید آمده است. استفاده از رمز و اسطوره، ساختارشکنیهای افراطی در زمان شعر، تاثیر پذیری شدید از ادبیات غربی ورود معانی جدید به شعر و ادب عربی از عوامل مهم این بحران شمرده می شوند.

در میان همه موضوعات شعری - به شرط آنکه صدق عاطفه و خلوص احساس را در آنها اعتبار کنیم - مرثیه زیباترین و عمیق ترین و کاملترین نوع شعر است و در کنار ویژگیهای خاص خود، شعاعی از دیگر اغراض شعری را نیز در خویش دارد. دلالت ضمنی مراثی بر دیگر مفاهیم شعری گر چه در شعر کهن عربی غالبا محدود به مضامین مدح است، اما در شعر معاصر آشکارا احساس می شود. زیبایی و نرمی و مهر غزل را در کنار متانت و استحکام مدح و صلابت و سطوت حماسه در شعر سوگ معاصر می یابیم. بر خلاف مرثیه کهن، مرثیه معاصر تصویر مرده ای در زندان گور نیست بلکه ترسیم شهید زنده ای است که همواره پیامی پویا ورای مرزهای سوگ محض دارد. این شعر اینک بخشی از ادبیات مقاومت و فرهنگ شهادت است و از این رو تبلور اسطوره فدا و روایت رهایی از بندهاست.

شعر عربی در خراسان قرن چهارم و پنجم، در میان طبقات برجسته اجتماع، چون علما،‌ فقها، متصوفه، عرفا، سیاسیون و ادبا، از منزلتی بس نیکو برخوردار بود و بسیاری از اقشار یاد شده طبع خویش را در اغراضی چند آزموده اند و آثاری را از خویشتن بر جای نهاده اند. نیشابور نیز، به جهت وجود انبوه طبقات مذکور، بازارش گرمتر و پر رونق تر بود. گستردگی اشعار این ولایت و تنوع اغراض در آنها،‌ که خود نشان از تفکر،‌ فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن می دهد، سبب شد تا نگارنده پس از تقسیم بندی آنها در موضوعات گوناگون به «رثا»، که شایعترین ابواب شعری در میان همه ملل بوده است، بپردازد و گوشه ای از احساسات و عواطف این ملت را در اشعار مرثیه ایشان، به جویندگان فرهنگ و ادب خراسان بنمایاند.