جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هنگام استیلای مسلمانان در اسپانیا گروهی از مسیحیان با اعراب مسلمان در ادارۀ امور کشور همکاری بیشتری داشتند. این گروه از مسیحیان درعین‌حال که دین خود را حفظ کردند؛ بسیاری از آداب و سنن اعراب را نیز تقلید کردند. آنها در میان مورخان مسیحی به مُستَعربان یا مُضارب‌ها مشهور شدند. مستعربان، حلقۀ واسط میان حکم‌رانان عرب مسلمان و مردم مسیحی در محدودۀ سرزمین اسپانیا بودند که در انتقال میراث مسلمانان به سرزمین اسپانیا و ترویج فرهنگ عربی نقش بسزایی ایفا کردند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مضارب‌ها یا مستعربان واژه‌ای بوده برای مسیحیان ساکن اندلس که هم حکومت حاکمان مسلمان را پذیرفته بودند هم آداب‌و‌رسوم آنان را. همچنین آنها با وجود مشکلات فراوان به‌واسطۀ امتیازاتی که داشتند، توانستند تأثیر زیادی در انتقال علوم اسلامی و فلسفۀ یونانی به اندلس داشته باشند و در زمینه‌های هنری سبک مضاربی را به‌وجود آورند. این پژوهش به‌روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته و هدف از آن روشن ‌شدن نقش مستعربان در بهره‌گیری از فرهنگ و تمدن مسلمانان و به‌کار بردن آن در پیشرفت سرزمین خود است.

وهابیان ضمن تقسیم توحید به «ربوبی»، «الوهی» و «اسماء و صفات» و تفسیر توحید ربوبی به توحید در «خالقیت»، «مالکیت» و «تدبیر»، توحید ربوبی را مورد پذیرش مشرکان عصر نبوی دانسته، نقطه اصلی درگیری موحدان با مشرکان را توحید عبادی (توحید الوهی) می‌دانند و از این مسأله به‌مثابه مقدمه‌ای برای تکفیر غالب مسلمانان بهره می‌برند. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این نظریه سامان یافته، آشکار می‌شود که از یکسو، دیدگاه وهابیان در تفسیر توحید ربوبی با تصریحات لغت‌شناسان و حتی مفسران و متکلمان اهل سنت سازگار نیست. از دیگرسو، علی‌رغم دیدگاه آنان، آیات فراوانی بر شرک ربوبی مشرکان عصر نبوی گواهی می‌دهد؛ چنانکه آیات مورد استدلال آنان نیز بر مدعایشان دلالت ندارد. از سوی سوم، علی‌رغم ادعای آنان، آیات قرآن و گزارشات تاریخی نشان‌دهنده شکل‌گیری انحرافات فراوان در طول تاریخ، در حوزه توحید ربوبی است. از سوی چهارم، برپایه گزارشات تاریخی، مشرکان عصری نبوی برای بت‌ها نقش ربوبی قائل بودند. از مجموعه این مطالب، ضعف دیدگاه وهابیت و یکسونگری آنها در تفسیر آیات قرآن آشکار می‌شود.

نسبت فقه و اخلاق یکی از مسائل مهمّ و اثرگذار در هندسه و روابط دانش‌های اسلامی است. دیدگاه‌های مختلفی دربارۀ نسبت یادشده مطرح شده است؛ چنان­که این دیدگاه‌ها را به سه طیف اتّحاد، تنافر و تعامل می‌توان تقسیم کرد. در پژوهش حاضر به سود دیدگاه اتّحاد فقه و اخلاق، یکی از تمایزهای مطرح‌­شده میان فقه و اخلاق، مبتنی بر آموزه‌های قرآن و حدیث، بررسی و نقد شده است. این تمایز که با عنوان «تمایز موضوعی» شناخته می­‌شود، عبارت است از اینکه موضوعِ فقهْ رفتارهای انسان و موضوعِ اخلاقْ ملکات است. روش تحقیق به صورت جمع‌آوری، طبقه‌بندی و تحلیل دلالی گزاره‌های نقلی بوده و دستاورد پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که سه استدلال مبتنی بر نقل را می‌توان بر عدم وجود تفکیک میان رفتارها و ملکات اقامه کرد؛ تفکیکی که عامل تشکیل دو دانش مجزّا برای ملکات و رفتارها شود. استدلال‌های یادشده عبارت­اند از: وحدت سیاق در برخورد با ملکات و رفتارها، اندماج مباحث مربوط به رفتار و ملکه و اهمیت بیشتر درون انسان نسبت به رفتار.

ضرورت بررسی وجود خدا و یکتایی او امری است که هر انسان خواهانِ حقیقت و سعادت به آن اذعان دارد. پیگیری این موضوع از آن نظر که انسان به مقتضای فطرت خویش دارای گرایش به خداوند است، اهمیت بیشتری نیز می‌یابد. با این همه، گاهی این مسئله را نه از جنبۀ دلائل عقلانی و به‌صورت «پیشینی»، بلکه صرفاً به‌لحاظ توصیفی و «پسینی» می‌توان در متون دینی ادیان مختلف جست‌وجو کرد، و از قِبل آن دست‌کم بدین نتیجه رهنمون شد که آموزۀ وجود خدا و توحید او، نه ضروری یک دین، بلکه ضروری ادیان مختلف به‌شمار می‌آید. در جای خود پوشیده نیست که چنین نتیجه‌ای تا چه میزان می‌تواند برای عالمان دینی مغتنم باشد. پژوهش حاضر کوشیده است، با روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، مسئلۀ وجود خدا به‌ویژه یکتایی او را در عهد عتیق واکاوی کند. براساس تحقیق پیش‌رو شواهد متعددی از عهد عتیق، گویای این مطلب است که در این متن، خداوند به‌عنوان سرسلسلۀ هستی معرفی می‌شود و همچنین عبارات متعددی از آن بر یگانگی خداوند نیز دلالت دارد. البته برخی برآنند که عهد عتیق قائل به بداهت این دو اصل اعتقادی نیز هست، اما به‌نظر می‌رسد، کلیت این ادعا پذیرفتنی نیست؛ که در مقاله به تفصیل بدان‌ پرداخته شده است.

بررسی وضعیت راویان و داوری دربارۀ وثاقت آن‌ها نقش مهمی در بهره‌گیری از اخبار برای استنباط معارف دینی دارد. یکی از راویانی که دیدگاه‌­های گوناگونی چون ضعف، وثاقت مطلق، وثاقت مشروط و توقف دربارۀ او قابل ارزیابی است، احمد بن هلال است. نقل نزدیک به نود روایت از این شخصیت در موضوعات فقهی، تاریخی و اعتقادی به‌­ویژه مهدویت، تحقیق دربارۀ او را ضرورت می­‌بخشد. در پژوهش حاضر با بهره‌­گیری از منابع اِسنادی و به روش توصیفی­ _ ­تحلیلی، وضعیت رجالی احمد بن هلال مورد ارزیابی قرار گرفته است. برای دست‌ یافتن به نتیجه‌­ای مطمئن دربارۀ احمد بن هلال، در نخستین گام زیست‌نامه و جایگاه حدیثی و در دومین گام، تضعیفات مربوط به او در سه موضوع لعن از ناحیۀ مقدسه، غلو و نیز نقل احادیث منکر بررسی شده و نقدهای مربوط به هریک تبیین شده است. در مرحلۀ بعد نیز توثیق خاص و عام مربوط به او با بهره‌گیری از مؤلفه‌های زیر مورد تبیین قرار گرفته: قرار داشتن در شمار رجال دو کتاب: تفسیر قمی و المزار الکبیر و روایتگری اجلّا از او. دستاوردهای پژوهش حاضر براساس نقد بر تضعیفات واردشده بر این شخصیت و بهره­‌گیری از مجموعۀ توثیقات عام مرتبط با او سامان یافته است.

احسان در قرآن و حدیث، معانی و کاربردهای بسیار دارد که «نیکی به دیگران» یکی از آن‌هاست. از مهم‌ترین مسائل فلسفۀ اخلاق، هنجارهای اخلاقی بوده که به دنبال ملاک و معیار قاعدۀ عمل برای یافتن نظریۀ اخلاقِ هنجاری در زمینۀ احسان و نیکی به دیگران است. این پژوهش با تکیه بر قرآن و حدیث و با روش توصیفی _ تحلیلی در پی این است که در اخلاق قرآن و حدیث، معیار اساسی و قاعدۀ عمل برای مسئولیت نیکوکارانه چیست؟ آیا نیکی به دیگران به‌خاطر نتایج اعمال نیک است یا احسان به مثابۀ قاعده و وظیفه‌ای عقلی یا الهی است یا فضیلتی است که عامل اخلاقی باید بدان متلبس گردد؟ دستاورد پژوهش حاضر حاکی از آن است که در قرآن و حدیث نباید به دنبال تک‌معیار برای اخلاق نیکوکاری بود، بلکه شواهدی بر ملاک‌ها و معیارهای مختلف وجود دارد. در برخی موارد، پیامدهایی را به خود، دیگری یا همگان، توجه می‌دهد و گاهی به وظایف و در جایی دیگر به فضایل توجه شده است.

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی میان­‌رشته‌­ای برای تبیین تحوّلات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و به‌­عنوان یکی از روش­‌های کیفی بررسی متون به کشف روابط میان زبان، ایدئولوژی و قدرت پرداخته و رابطۀ تعاملی میان متن و زمینۀ متن را بازگو می‌­کند. با توجّه به ساخت واژگانی داستان‌های قرآن، بافت موقعیّتی و اهداف تربیتی‌­ای که در آن‌ها منظور شده، ساختاری گفتمانی دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی داستان قوم لوط در قرآن با روش نورمن فرکلاف و تحلیل نشانه­‌های معنادار این داستان در سه سطح: توصیف، تفسیر و تبیین است. شیوۀ پژوهش نیز توصیفی و تحلیل اطّلاعات کیفی است. بنابر نتایج پژوهش، در سطح توصیف، با شکل­‌گیری روابط معنایی میان واژگان مانند: شمول معنایی، ترادف و تضادّ معنایی و به­‌کارگیری وجوه مختلف جملات، ایدئولوژی گفتمان موجود در آیات مشخّص شد. در سطح تفسیر نیز با ترسیم بافت موقعیّتی و بینامتنی، حاکمیّت و غلبۀ نهایی گفتمان الهی بر گفتمان کفر و گمراهی آشکار شده و سرانجام در سطح تبیین، تأثیر فرامتن و هژمونی و قدرت حاکم بر شخصیّت و عملکرد افراد و آیندۀ آنان تبیین گردید.