جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش آموزه‌های تربیتی آیه استرجاع (که خود فرازی از آیه 156 سوره بقره است) بررسی شد. مفاد تربیتی این آیه در شش محور اساسی، امکان، اصول، روش، هدف، ابعاد و عوامل تربیت تقسیم گردید. نوشتار حاضر در پی آن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و تکیه بر تفسیر تربیتی، محورهای پیش‌گفته را از آیه استخراج کرده و به بحث بپردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که آیۀ استرجاع امکان تربیت انسان را که لازمۀ اعتراف به توحید و معاد است، تأیید می‌کند. در این آیه از روش اعطای بینش، تذکر، تشویق، تلقین به نفس، الگو‌دهی و حب عبودی برای تربیت استفاده شده است. آیۀ استرجاع به برخی از ابعاد تربیت در حیطۀ شناختی، عاطفی و روانی معطوف است که از مهمترین آنها، بعد تربیت عقلانی، اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی قابل ذکر است. اهداف تربیتی استفاده‌شده از این آیه عبارت‌اند از، صبرپیشگی در مواجه با ناملایمات، اقرار به مملوک بودن انسان و همچنین نیل به این معرفت که دارایی‌های ظاهری انسان نیز امانت الهی است. افزون بر آنچه ذکر شد، اصول تربیتی نیز از این آیه فهمیده می‌شود؛ اصولی مانند، خدامحوری و رعایت جانب خدا، عقل‌مداری و معاوضۀ متناهی با نامتناهی. برخی از عوامل اثرگذار تربیتی که از آیه می‌توان فهمید عبارت‌اند از: اراده خداوند متعال، ابتلا و امتحان و الگوهای تربیت. نتیجه این پژوهش در حوزه مطالعات تفسیری، به‌ویژه روش‌شناسی تفسیر، قابل استفاده است، همچنان که در علوم تربیتی نیز کارآیی دارد.

امروزه نسبت میان علم و دین یکی از مباحث مهم و بحث‌انگیز در میان دانشمندان مسلمان و غرب مطرح است. یکی از مباحث علمی در حوزه علم و دین، نظریات مختلف چهارگانه «تداخل، تباین، تمایز و تعارض» است که بین دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان اختلاف هست و هرکدام از ایدئولوژی خاصی نشئت گرفته است. در این نوشتار دیدگاه غزالی دربارۀ رابطه و نسبت علم و دین به‌عنوان یک دانشمند نظریه‌پرداز مسلمان بررسی گردیده ‌است؛ ازاین‌رو دانستن دیدگاه غزالی در این موضوع مهم و اختلافی لازم و ضروری است. پرسش اصلی تحقیق این است: دیدگاه غزالی دربارۀ نسبت علم و دین چیست؟ آیا این نسبت، نسبت تداخل، تعارض، تباین و یا تمایز است؟ این پژوهه با روش توصیفی – تبیینی در گام نسخت به توصیف و تبیین دیدگاه وی می‌پردازد، سپس در گام دوم به بررسی و تحلیل دیدگاه وی پرداخته است. در پایان نیز با تکیه‌بر پیشینۀ فکری غزالی به این دستاورد رسیده است که غزالی طرفدار تداخل علم و دین است؛ به این معنا که همه علوم از قرآن به‌دست می‌آید و تعارضی میان این دو نیست و اگر هم در برخی موارد تعارضی میان این دو دیده می‌شود، تعارض ظاهری است نه تعارض واقعی.

رسالت اصلی نظام تربیتی در هر جامعه، ایجاد تغییرات بنیادین برای رساندن متربیان به اهداف مطلوب است. این تحقیق در پی یافتن روش‌‌های مطلوب تربیتی از دیدگاه قرآن کریم به‌منظور نهادینه‌کردن تربیت وحیانی در جامعۀ اسلامی است. با تحلیل آیات مربوط به هدف بعثت پیامبر اکرمk روشن می‌‌شود که از میان تلاوت، تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت، تزکیه مهم‌‌ترین هدف برشمرده شده است. این مطلب ما را به این نکته رهنمون می‌‌کند که در تعلیم و تربیت اسلامی به‌جای اولویت آموزش، تزکیه در اولویت قرار گیرد. در این پژوهش با روش تحلیلی ـ استنطاقی به بررسی روش‌های بینشی تعلیم و تربیت تزکیه‌محور پرداخته شده است و با توجه به آیات قرآن کریم روش‌‌های بینشی ذیل به‌دست آمده و مورد تـأکید قرار می‌‌گیرد: سیر آفاقی، معرفت نفس یا سیر انفسی (راه رسیدن به معرفت شهودی)، بصیرت‌افزایی و بینش‌بخشی، اندیشه‌‌ورزی (تفکر، تعقل، تدبر)، حکمت افزایی و دریافت علوم الهی، جایگزین روش‌‌های متداول آموزشی می‌‌گردد. قابل‌ذکر است که روش‌‌های مستخرج از قرآن کریم در تعلیم و تربیت تزکیه‌محور، سه حوزه روش‌‌های بینشی، گرایشی و رفتاری موردبررسی قرار گرفته است؛ اما به علت محدودیت تحقیق فقط به ذکر روش‌‌های بینشی در این مقاله بسنده شد

بر مبنای یافته‌های اخیر علوم شناختی، ذهن انسان با بهره‌گیری از تجربه‌های حسی روزمره به بازنمایی مفاهیم انتزاعی بر پایۀ مفاهیم عینی می‌پردازد. از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی، استعاره یک فرآیند ذهنی-زبانی است. در قرآن کریم نیز شواهد فراوانی از این نحوه مفهوم‌سازی مشاهده می‌شود. نظر به بسامد واژگان ایمان و کفر در قرآن و روایات متعددی که از معصومان(علیه السلام) دربارۀ ایمان و کفر نقل شده است، نشان می‌دهد که ایمان و کفر از همان اوایل اسلام دغدغۀ مسلمانان بوده تا بدانجا که این مفاهیم را به یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اعتقادی مبدّل کرده است. دوگانگی ایمان و کفر از زوایای با اهمیت در مفهوم‌سازی‌های استعاری قرآن است. این استعاره‌ها در بستر گسترده‌ای از انگاره‌های فرهنگی شکل گرفته‌اند و متأثر از تجربه‌های رایج دوران نزول قرآن هستند. پژوهش حاضر در صدد است به این سؤال پاسخ دهد که حوزه‌های مبدأ در مفهوم‌سازی ایمان و کفر در قرآن کدامند؟ به‌منظور گردآوری داده‌ها، از فرایند تشخیص استعاره که توسط گروه پراگِل جاز ‏مطرح گردیده، استفاده شده است. مفاهیمی نظیر «نور و تاریکی»، «پاکی و آلودگی»، «تجارت»، «رنگ‌ها»، «عناصر طبیعت»، «مرگ و زندگی»، «برده و آزاده» و «اعضای بدن» از جمله حوزه‌های مبدأی هستند که قرآن برای مفهوم‌سازی ایمان و کفر از آن‌ها بهره گرفته است. این بررسی، درجۀ بالایی از نظام‌مندی در استعاره‌های زبانی ایمان و کفر را نشان می‌دهد. نه تنها می‌توان انگیزۀ بسیاری از عبارات قرآن را با مفهوم‌سازی استعاری توضیح داد، بلکه این استعاره‌ها به خوبی در ساختار کل‌نگر، یک مدل شناختی یا فرهنگی با دوگانگی ایمان و کفر را ارائه می‌دهند. به نظر می‌رسد تجربۀ بی‌واسطه و آشنایی کامل انسان با حوزه‌های «اعضای بدن» و «سلامتی و بیماری» سبب شده تا این حوزه‌ها بسامد بیشتری در مفهوم‌سازی ایمان و کفر داشته باشند.

اخلاق صوفیانه از مراتب سه‌‏گانۀ سازمان فکر نوافلاطونی ابن‏سینا در اخلاق است. ابن‏‌سینا، همچون دیگر بخش‏‌های کار خود دربارۀ تصوف، اخلاق صوفیانه را در قالب فکری‌ای طرح کرده است که در خودِ اندیشۀ صوفیانه می‌یابیم. به‌عبارتِ‌دیگر، بحث ابن‏‌سینا در اخلاق تصوف را بدون رجوع به فرهنگ فکری خود صوفیه نمی‌‏شود درک کرد. بااین‌حال، حجم مطالب ابن‏‌سینا دربارۀ اخلاق صوفیانه، به‌دلیلِ جایگاه خاص اخلاق علمی در کار او، بسیار ناچیز است. به همین دلیل در این مقاله، برای بیان برخی جنبه‏‌های صوفیانۀ اخلاق او، از دیگر متون ارائه‌شده در این قالب فکری نیز استفاده می‌کنیم و ضمن ارائۀ توضیحاتی بیشتر‏ از خلال چنین متونی، می‌کوشیم عبارات مختصر ابن‏‌سینا را تفصیل دهیم. از طرف دیگر، اخلاق مطرح در متون صوفیانه گستره‌ای وسیع از مفاهیم را در بر می‏‌گیرد که اخلاق صوفیانۀ ابن‌‏سینا نیز به‌طورِ مختصر به کثیری از آنها اشاره دارد. در این مقاله، تلاش بر این است که از این گسترۀ وسیع صرفاً به مفاهیمی بپردازیم که بین اخلاق نوافلاطونی و اخلاق صوفیانه مشترک است. این تحقیق نشان خواهد داد که منبع این گونه مفاهیم تفکر اخلاقی صوفیه است، هرچند ابن‏‌سینا در بررسیِ آنها، تعارضی نیز با سازمان نوافلاطونی اندیشۀ خود در اخلاق ندیده است.

«اعتبار» در فلسفه کاربردهای مختلفی دارد و امر اعتباری در مقابل امر حقیقی یا امر اصیل در موارد گوناگون به کار می‌رود. به همین جهت باید هنگام استفاده از این واژه، مقصود از آن روشن باشد تا احکام امور اعتباری به معانی مختلف با یکدیگر خلط نگردند. این نوشتار با الهام از نکته‌ای که مرحوم علامه مصباح2 متذکر آن شدند، در پی آن است نشان دهد «اعتبار» در همه کاربردهای متنوع خود، معنای مشترکی در مقابل حقیقت دارد و آنچه معانی مختلف اعتبار نامیده می‌شوند، گونه‌های مختلفی از اعتبارند که می‌توان میان آنها مراتبی در نظر گرفت. توجه به معنای مشترک و مراتب مختلف اعتبار می‌تواند نسبت اعتبارات مختلف را با یکدیگر و وابستگی برخی به برخی دیگر را نشان دهد. علاوه بر آن، ملاک اعتبار در هر مرتبه، نشان‌دهنده مرتبه‌ای از حقیقت متناسب با ظرف آن مرتبه از اعتبار نیز هست؛ به طوری که آنچه نسبت به مرتبه یا مراتبی اعتباری است، در ظرف خاصی دارای حقیقت و متناسب با آن، قابل سنجش خواهد بود. در این مقاله با روش تحلیل مفهومی از طریق مراجعه به کاربردهای مختلف «اعتبار»، مراتب اعتبار تفکیک شده و ضمن اشاره به فواید این رتبه‌بندی، نتیجه آن در ملاک صدق و کذب معرفت‌های گوناگون از جهت مرتبه اعتباری که در هر یک وجود دارد، بررسی شده است.

این نوشتار با روشی تحلیلی – توصیفی، با هدف تبیین اصالت وجود صدرایی، قرائنی را که به عنوان شاهد برای تفسیر عینیت گمان شده است، نقد و بررسی شده و به این نتیجه دست یافته است که شواهد ادعاشده از طرف صاحب تفسیر عینیت، نه‌تنها تامّ نبوده و دلالتی بر مدعای ایشان ندارد، بلکه علیه تفسیر عینیت نیز به کار برده می‌شود. شواهد دیگری نیز از صدرا در این راستا قابل ارائه و استناد است که طبق آنها تفسیر عینیت از اصالت وجود صدرایی کاملاً مردود است. سرّ اینکه شواهد صدرا را نمی‌توان به نفع تفسیر عینیت مصادره نمود، این است که تمامی آنها موجود به معنای «صدق بالذات‌بودن ماهیت بر واقع خارجی» را که هیچ تنافی‌ای با شیئیت مفهومی‌بودن ماهیت نداشته، نشانه رفته‌، بر موجودبودن ماهیت به معنای «هویت خارجی»‌ که محل بحث اصالت وجود است، هیچ گونه دلالتی ندارد.

تبیین­های علّی در علوم اجتماعی متشکل از سه عنصر اصلی­اند: متغیر مستقل، متغیر وابسته و رابطه میان آنها که در قالب سازوکار علّی بیان می­شود و توضیح سازوکارهای علّی، منوط به شناسایی و تحلیل عوامل میانجی میان متغیر مستقل و متغیر وابسته است. هدف این مقاله، برقراری پیوند میان مضامین قرآنی و ادبیات سازوکاریابی پیرامون یک فرضیه مشخص است. بدین منظور، بر مبنای ارتباط تنگاتنگ میان دو مفهوم گناه و آسیب اجتماعی، گزاره بیانگر تأثیر دنیادوستی بر گناه در کانون توجه قرار گرفته و با جست­وجو در آیات قرآن کریم و با بهرگیری از فنون روش تحلیل محتوای کیفی عرفی کوشش شده است چهارچوب جامعی از عوامل میانجی میان دنیادوستی و گناه، شامل متغیرهای کنشی، انگیزشی و ساختاری تدوین شود، چهارچوب جامعی که می­تواند در تبیین بسیاری از آسیب­های اجتماعی از طریق ربط دادن متغیرهای مستقل و وابسته به کار آید. در این راستا بالغ بر 600 عامل گوناگون کدگذاری شدند که پس از حذف موارد مشابه، میان دو دسته از عوامل میانجی تفکیک شد: عواملی که اثرگذاری آنها به گناه خاصی اختصاص دارد و عواملی که دامنه تأثیرشان شامل گناهان مختلف می­شود. با توجه به گستردگی عوامل دسته اول، از طرح آنها در این بحث صرف‌نظر و تنها بر عوامل دسته دوم تمرکز شد که شامل حدوداً 150 عامل میانجی بودند.

شلنبرگ در خوانش استقرایی خود از برهان اختفای الهی معتقد است فقدان شواهد کافی برای اثبات حضور خدا در عالَم دلیلی بر پدیدآمدن نوعی ناباوری به وجـود خـدا می‌باشـد کـه آن را «ناباوری معـقول» می‌نامد. وی در عین حال معتقد است برخورداری انسان‌ها از تجارب دینی به‌خوبی می‌تواند این نوع ناباوری را از بین ببرد؛ لکن انسان‌ها یا واجد چنین تجاربی نیستند یا تجاربی که برای بعضی رخ داده است، فاقد وجاهت معرفت‌شناختی لازم برای اثبات حضور خدا می‌باشد. این نوشتار در صدد است با روش تحلیلی – اسنادی و رویکردی معرفت‌شناختی به بررسـی تجـربه عـرفانی به عنوان یکی از مهـم‌ترین اقسام تجربۀ دینی پرداخته، برهان اختفای الهی را از این منظر نقد کند. از این رو مسئلۀ اصلی این نوشتار آن است که چگونه می‌توان قرائت استقراییِ برهان اختفای الهی شلنبرگ را از منظر تجربه عرفانی نقد کرد؟ با قبول امکان معرفت توسط تجارب عرفانی و ارزشمندبودن آنان، همچون بحث تواتری‌بودنِ این دست تجارب و حضوری‌بودن علم حاصل از آنها، فقدان شواهد کافی برای اثبات وجود خدا در عالَم، مرتفع گشته و درنتیجه مدعای قرائت استقرایی برهان اختفای الهی شلنبرگ مردود می‌گردد.

این پژوهش با هدف ارائۀ مدل مفهومی اضطراب مالی براساس قرآن‌‌کریم و بررسی میزان روایی آن انجام شده است. برای این‌‌ منظور، ابتدا با دو راهبرد «جستجوی واژگانی» و «متن‌‌خوانی باز» و دستیابی به 33 واژه مرتبط، 55 گزاره دینی با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند براساس اصل اشباع در آیات قرآن جمع‌آوری شد و با به‌‌کارگیری روش تحلیل ‌‌کیفی محتوای متون دینی (شجاعی، «روش تحلیل‌ کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا»، 1399) مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان داد سازه اضطراب‌‌ مالی در آیات قرآن دارای پنج دسته نشانه (اجتناب از موقعیت‌‌های پرداخت مالی، ترس در مورد آینده مالی، برانگیختگی و آشفتگی مداوم مالی، ترس‌‌های نامعقول مالی و احساس عدم‌‌ رضایت مالی) و 6 دسته مؤلفه‌های علّی (ویژگی‌‌های شخصیتی زمینه‌‌ساز، بدبینی نسبت به آینده، نگرانی از قرارگرفتن در شرایط تنیدگی‌‌زای مالی، خطاهای شناختی، ضعف باورهای‌‌دینی و وسوسه شیطان) و 3 دسته مؤلفه‌‌های پیامدی (پیامدهای عاطفی ـ هیجانی، پیامدهای رفتاری خانوادگی و اجتماعی و آسیب‌‌های اجتماعی ـ اقتصادی) است. سپس برای حصول اطمینان از مطابقت آن‌ها با محتوای آیات قرآن و همچنین کاربرد آن در حوزه روان‌شناسی، اعتبار یافته‌ها براساس نظر متخصصان (8 کارشناس) با محاسبۀ شاخص روایی محتوا (CVI) و نسبت روایی محتوا (CVR) مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام مدل مفهومی اضطراب مالی در قالب یک طرحواره کلی ترسیم شد. یافته‌های این پژوهش، بستر مناسبی برای تدوین پرسش‌نامه سازۀ اضطراب مالی و طراحی مداخلۀ درمانی و بسته آموزشی آن فراهم کرده است.

قرآن ‌کریم مرجع کامل مثبت‌نگری و راهنمای عمل انسان در دستیابی به سلامت ‌روان است. زیست مؤمنانه و عمل به آموزه‌های قرآنی آرام‌ترین، شادترین و رضایت‌مندانه‌ترین نوع زندگی برای انسان را به‌دنبال دارد. فرضیات اساسی روان‌درمانگری سنتی مکاتب مختلف بر دیدگاه انسان‌شناسی آن‌ها مبتنی است که عمدتاً توجه به نقاط منفی وجودی مانند بیماری‌ها و آسیب‌های روانی و در بُعد مثبت‌نگری به کسب حداکثر بهزیستی ذهنی و لذت‌طلبی معطوف است. اینکه در الگوی مشاوره‌ای مثبت‌نگری چندبُعدی قرآن ‌کریم سلامت ‌روان‌ و نحوۀ حصول به آن چگونه تبیین می‌‌شود، امکانی است که مقالۀ حاضر درصدد پاسخگویی به آن است. داده‌های پژوهش با استفاده از تحلیل محتوای کیفی مؤلفه‌های مثبت‌نگری آیات قرآن ‌کریم در چهار مضمون (ارتباط با خدا، خود، دیگران و طبیعت)؛ در چهار مقوله اصلی (ایمان، شناخت نفس، فضائل انسانی بین‌فردی و ادراک حضور خالق) و در 31 مقوله فرعی به‌صورت هدفمند از400 آیه شریف قرآن ‌کریم انتخاب و با استفاده از ترجمه تفسیر‌المیزان در مقولات اشاره‌شده کدگذاری شد. سپس میزان نسبت روایی محتوایی (CVR) متخصصان در تمامی‌ مؤلفه‌ها بین 77درصد تا 92درصد و برای شاخص روایی محتوایی (CVI) بین 88درصد تا 96درصد استخراج شد. یافته‌ها نشان داد مؤلفه‌های مثبت‌نگری آیات قرآن ‌کریم مبنای مناسبی‌ برای تبیین پدیده‌های‌ روان‌شناختی و سلامت ‌روان است که در چارچوب رابطۀ چهارگانه و با محوریت ایمان و دلبستگی به خداوند، او را در دستیابی به سلامت ‌روان هدایت می‌کنند. بنابراین می‌توان ادعا کرد که مؤلفه‌های مثبت‌نگری و اثربخشی آن در تأمین سلامت ‌روان در قرآن موجود و به‌خوبی تبیین شده است. با استناد به این زمینه، الگوی مشاوره‌ای مثبت‌نگری مبتنی‌برآموزه‌های‌اسلامی ـ ایرانی تدوین و اعتباریابی شد.