جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث مهم و ضروری در فرهنگ شیعه، شناخت موضع اهل بیت (ع) در معرفی قرآن و تفسیر و ذکر مصادیق ان و تاثیر انان بر فرهنگ سازی مرتبط با قرآن در جامعه است. یکی از کتاب های مهم حدیثی شیعه که به موضع گیری های اهل بیت (ع) درباره قران پرداخته، کتاب کافی اثر ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ق) است. کلینی در اصول، روایاتی را به کتاب فضل القرآن اختصاص داده است. در این کتاب چهارده باب و صد و بیست و چهار روایت در موضوعات مختلف، گردآوری شده است. بر این تعداد، روایاتی افزوده می شود که از چند طریق، کلینی آن ها را نقل کرده یا در کتاب الدعا، همین اصول را آورده، و یا به مناسبت های مختلف در ابواب و کتب دیگر، روایاتی در تفسیر قرآن از اهل بیت (ع) نقل کرده است. نکته مهم انکه در بررسی روایات مربوط به قرآن در این کتاب، تنها نباید به کتاب فضل القرآن بسنده کرد و روایات هم محدود به این ابواب نیست، بلکه دایره احادیث قرآنی فراتر از کتاب اصول و کتاب یاد شده است. در فروع و روضه کافی نیز روایات بسیاری وجود دارد که به گونه ای در پیوند با مسایل و موضوعات فضیلتی و تفسیری است. از سوی دیگر، کتاب کافی از نخستین آثاری است که به لحاظ تاریخى، نشان از توجه و اهتمام به مسایل یاد شده دارد و متاسفانه درباره آن، نگاهی جامع و تحلیلی انجام نیافته است. در این تحقیق، هدف آن است که جایگاه مکتب قرآن شناسی اهل بیت و منزلت قرآن در نظر انان، در پرتو این روایات که مشتمل بر جایگاه، ویژگی ها، تعلیم و اوصاف قرآن از منظر اهل بیت (ع) و سیره عملی انان نسبت به قرآن و مسایل دیگر است، تحلیل و بررسی و قدر و منزلت این روایات بر اساس واقعیات موجود و آسیب های احتمالی نمایانده شود.

بحث و سخن درباره اعتبار خبر موثق به دلیل فراوانی مصادیق آن در منابع حدیثی شیعه، از اهمیت به سزایی برخوردار است. در یک نگاه کلی، دانشمندان شیعه را می ‌توان به دو گروه دسته ‌بندی کرد: گروهی باور به اعتبار حدیث موثق دارند که این نظر خود دو دیدگاه را شامل می ‌شود، برخی خبر موثق را به طور مطلق و بعضی دیگر تنها موثقاتی را که مشهور بدان ها عمل کرده ‌اند، معتبر می ‌دانند؛ گروه دیگر، مخالف دسته نخست، به دلیل عدم احراز شرایط ایمان و عدالت در راوی غیر امامی مذهب، برای حدیث موثق اعتباری باور ندارند.در این نوشتار، افزون بر اشاره به دیدگاه های مختلف و معتقدان هر یک، دلایل باورمندان عدم اعتبار خبر موثق، مورد بحث و مداقه قرار گرفته و در نهایت، به این نکته اشارت رفته است که اختلاف مذهبی نمی ‌تواند دلیل مطلق بر بی ‌اعتباری خبر موثق باشد.

عالمان جرح و تعدیل، برخی راویان حدیث را به دلیل وجود صفات و یا سیره اخلاقی خاص و یا اعتقاداتی ویژه، مورد مذمت قرار داده اند. اعتقاد به غلو و تفویض از جمله عواملی است که راویان در منابع رجالی متقدم، آن را موجب جرح شمرده اند. این پدیده، در سده های دوم و سوم هجری، در میان گزارشگران احادیث ائمه رواج داشته و البته امامان معصوم (ع) با آن به شدت مقابله می کرده اند. عالمان علم رجال با الهام از رویکرد ائمه (ع) با چنین راویانی و استناد بدان ـ به ویژه تحت تاثیر عالمان و محدثان سده های سوم و چهارم شهر قم ـ تعابیر و اصطلاحاتی را در آثار خویش به کار برده اند که به مذهب غلو و تفویض معطوف است. تعابیر به کار رفته ناظر به غلو یا تفویض راویان در میان منابع متقدم رجالی شیعه از وحدت رویه برخوردار نیست و در مواردی به جای هم به کار رفته است. بر این اساس، نظر کسانی که خواسته اند با توجه به اصطلاحات یا تعابیری خاص، دو گروه یاد شده را به دقت از همدیگر متمایز کنند، همه جا استوار نیست، و منابع رجالی در برخی موارد، با چنین دیدگاهی همراهی ندارد. این گروه نقش موثری در ورود این نوع اصطلاحات در منابع رجالی داشته است. مقاله حاضر، دیدگاه های رجالی عالمانی نظیر کشی، نجاشی، شیخ طوسی و ابن غضائری را محور اصلی پژوهش قرار داده است.

با پیدایش پدیده جعل حدیث و راهیابی احادیث ساختگی به منابع حدیثی، تمییز روایات اصیل از غیراصیل، یکی از دغدغه های مهم حدیث پژوهان شد. برای دستیابی به این مهم، یکی از راه ها بررسی اسانید حدیث و به تبع آن، تلاش برای شناخت اوصاف تک تک راویان (نقد سند) است. در ادوار نزدیک به عصر صدور حدیث که به عصر زندگی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک بود، این کار آسان تر می نمود، زیرا شناخت راویان، بی واسطه یا با وسایطی اندک حاصل می شد.از سده های سوم و چهارم به این سو، حدیث پژوهان و راوی شناسان کتاب هایی سامان دادند و راویان و اوصاف آنان را در آن کتاب ها ثبت و ضبط کردند تا پژوهندگان بتوانند با رجوع به آن منابع، به مقصود دست یابند. آنان در مقام معرفی راویان، گاه الفاظی را به کار گرفته اند که گاهی، مدلول آن به روشنی معلوم نیست؛ به طوری که شناخت مدلول این الفاظ، امروزه به یکی از دل مشغولی های محققان عرصه حدیث و فقه تبدیل شده است. یکی از این الفاظ، عبارت «سلیم الجنبه» است که رجال شناسان امامی در توصیف برخی از راویان به کار برده اند.نگارندگان در این پژوهش، پس از گزارش و نقد آرای حدیث پژوهان درباره معنا و مدلول این عبارت، با تکیه بر آگاهی های لغت شناختی و روابط همنشینی این عبارت با الفاظ و عبارات دیگر و نیز با در نظر گرفتن عبارات و الفاظ مشابه در ادبیات رجال شناسان امامی و اهل سنت، به بازکاوی معنای آن پرداخته و نشان داده اند که مراد از این عبارت، سلامت شخصیت راوی است.

«زیاده و نقیصه» در روایات، به معنای افزوده شدن یا کاستن چیزی از آن، یکی از آفت های راه یافته در احادیث است که تشخیص و توجه به پیامدهای نامطلوب آن، پژوهش همه جانبه ای را می طلبد. محدثان همواره به این آسیب توجه کرده و یکی از مقدمات استفاده از احادیث را پالایش حدیث از این پدیده دانسته اند، زیرا اندک تغییر و زیادی و کاستی در حدیث، ما را در رسیدن به مقصود اصلی معصوم (ع) ناکام می گذارد، از این رو، توجه به آسیب «زیاده و نقیصه» از اهمیت به سزایی برخوردار است. نوشتار حاضر، با روش توصیفی - تحلیلی به هدف بررسی این پدیده، بیان گونه ها، عوامل و پیامدهای آن در احادیث نگاشته شده است.

پژوهش حاضر می کوشد نخستین خطبه نهج البلاغه را از دیدگاه نقد فرمالیستی ارزیابی کند و به این مساله بپردازد که در متن دینی خطبه «آفرینش» که بی گمان باید مفهوم و معنا اصل قرار گیرد، جانب فرم و شکل و انسجام تا چه اندازه رعایت شده و به ادبیت متن از سوی صاحب سخن تا چه میزان توجه شده است. نویسندگان بدون توجه به مسائل فرامتنی همچون شخصیت و جایگاه مولف، مسائل اجتماعی، تاریخی و روان شناسی که در نقد فرمالیستی جایگاهی ندارد، فقط بر متن مورد نظر تمرکز کرده و از نظرگاه اصول آن نقد، در پی کشف زیبایی های خطبه یادشده هستند.برداشت این است که متن پیش روی، صرف نظر از محتوا و مفهوم گنجانده در آن، کاملا منسجم و یکپارچه بوده و حرف ها، واژه ها، ترکیب ها و جمله ها در پیوند با هم، هارمونی و نظمی بسیار شگفتی را ایجاد کرده اند. کاربردهای مجازی و کنایی، توجه به آواهای القاگر و رعایت جانب توازن آوایی و واژگانی و نحوی، دخالت دادن گونه های متفاوت آشنایی زدایی ادبی، پیوند با دیگر متون و... متن را از روساخت و زیرساخت چشمگیری برخوردار کرده و ما را به این نتیجه رسانده که ادبیت و زیبایی متن، نه قربانی ترسیم مفهوم و معنا، که در خدمت یکدیگرند و شیوه سخن و شگردهای بیانی به همان اندازه اهمیت می یابد که مفهوم مورد نظر اهمیت دارد.

روز بیست و پنجم ذیقعده را «دحوالارض» نام نهاده اند. اعتقاد رایج بر این است که در ابتدا تمام سطح زمین را آب های حاصل از باران های سیلابی نخستین فراگرفته بود، این آب ها به تدریج در گودال های زمین جای گرفتند، خشکی ها از زیر آب سر برآوردند و با مرور زمان گسترده شدند، و اولین نقطه ای که از زیر آب بیرون زد، موضع خانه کعبه بوده است.در این مقاله تبیین می شود که «دحو» در احادیث می تواند به دو معنا استنباط شود: گسترش زمین و حرکت زمین، و حمل دحو به هر دو معنا امکان پذیر است.نویسنده در نوشتار حاضر، ضمن بیان منابع احادیث دحو الارض و بررسی اسناد آن، به معناشناسی کلمه دحو می پردازد، و با ذکر مستندات مشخص می کند کدام یک از دو معنای دحو مورد نظر است، همچنین تلاش می کند احادیث را با قرآن و سنت متواتر مقابله کند تا صحت و سقم آن ها مشخص شود.

در این نوشتار، شیوه حدیثى به عنوان یکى از شیوه هاى تحقیق در مطالعات قرآنى مورد توجه واقع شده و اعتبار روایات تفسیر مورد بررسى قرار گرفته است؛ نخست به سه شیوه فرعى در بررسى حدیثى یعنى تحقیق سندى، تحقیق محتوایى و بررسى جهت صدور، اشاره و در پی آن با طرح دیدگاه هاى مفسران و صاحب نظرانی همچون علامه طباطبایى و آیت اله معرفت، نظر آیت اله معرفت که تحقیق محتوایى در احادیث تفسیری را مقدم بر تحقیق سندى و صدورى می داند، مورد قبول واقع شده است. چنین می نماید که از نظر مرحوم معرفت، روایات پیامبر (ص) بر اساس آیه 44 سوره نحل و روایات اهل بیت (ع) بر اساس حدیث ثقلین در تفسیر دارای حجیت است و اعتبار روایات صحابه و تابعین در معانى لغوى و شان نزول و نقل روایات پیامبر (ص) با شرایطى پذیرفتنی است؛ وی، روایات تفسیرى پس از تقسیم بندی به روایات خبر واحد، متواتر و احادیث محفوف به قراین، نوع دوم و سوم را دارای اعتبار می داند و در مورد روایات آحاد صحیح و موثق دیدگاه هاى مفسران و صاحب نظران را ذکر مى کند، و در نهایت آن را نوعى علم عادى به شمار مى آورد که در تفسیر معتبر است، اما روایات آحاد غیرموثق در تفسیر را معتبر نمی داند مگر آنکه این قبیل روایات با قرینه همراه شود.

یکی از امور مهم در فقه الحدیث، توجه به روایات معلل و تشخیص آنها از روایات صحیح است. شناخت روایات معلل نیاز به اطلاعات دقیق و تخصص لازم در حدیث شناسی دارد، و تنها استادان فن حدیث و خبرگانی که به اسناد و متون روایات آشنایی کامل داشته باشند، از عهده تشخیص روایات معلل بر می ‌آیند. در این مقاله، انواع علل الحدیث و راه شناخت آنها مورد بحث قرار می ‌گیرد، و نمونه‌ هایی از احادیث معلل معرفی می ‌گردد. امور ذیل از نشانه‌ های علت در حدیث است:1. تفرد راوی در نقل؛2. حدیث به ظاهر دارای سند موصول است، ولی پس از تحقیق روشن می ‌شود که برخی از افراد سند حذف شده است؛3. روایت در ظاهر مرفوع است ولی در واقع موقوف می ‌باشد که در قالب مرفوع نقل شده است؛4. متن حدیث با متن روایت دیگری مخلوط شده یا سند حدیثی در ضمن سند روایت دیگری آورده شده است؛5. راوی در هنگام نقل دچار توهم و تحریف گشته است مثلا کلمه‌ یا جمله‌ ای به روایت افزوده است؛6. تقطیع روایت در مواردی که بخش متروک با بخش مذکور دارای پیوند معنایی باشد.