جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همزیستی پیروان ادیان، قدمتی به بلندای قرن ها دارد و این مراودت ها به تکامل دوستی ها، نزدیکی سنت ها و یافتن نقاط مشترک انجامیده است. در عصر کنونی نیز گفتگو بین ادیان بزرگ جهان امری ضروری است. افزایش ارتباط مستقیم مردمی که دارای جهان بینی ها، عقاید، فرهنگ ها و آداب و رسوم متفاوتی هستند یکی از عواملی است که ضرورت گفتگوهای بین ادیانی و میان فرهنگی را ایجاب می کند که در اثر آن مردم علاوه بر اینکه پیروان دارای عقاید و جهان بینی های مختلف را درک می کنند، موضع خود نسبت به آنها را نیز مشخص می کنند. این مقاله به بررسی امکان و راهکار تحقق گفتگوی ادیان پرداخته و مقوله حکمت را مهمترین و جامع‎ترین مولفه در گفتگوی ادیان می داند. بررسی ریشهشناختی حکمت در سنت‎های دینی مختلف و جایگاه و اهمیت آن در ادیان و نیز کنکاش در کارکردهای آن، نشان می دهد که حکمت از یک سو بر ضرورت گفتگو تاکید دارد و از سوی دیگر می‎تواند بهترین مبنای گفتگو باشد. جامعیت حکمت در زمینه گفتگوی ادیان به حدی است که نه تنها می‎تواند مبنای گفتگو باشد بلکه در روش و نحوه گفتگو نیز بسیار کارآمد و کارساز است. پس از تحلیلِ ضرورت گفتگو و امکان تحقق گفتگوی ادیان بر مبنای حکمت، به این نتیجه می رسیم که این گفتمان الهیاتی حکمی به بینش اخلاقی منجر خواهد شد که والاترین ثمرة آن عدالت است که رعایت آن می تواند به داوری منصفانه در باره دیگری بینجامد.

ادبیات عرفانی پیش از اسلام در حوزة نجد ایران، ادبیاتی آمیخته به رمز و کنایه و سرشار از گفت‌و‌گو با عالم بالاست. تلاش برای شناختن حقیقت انسان و رسیدن به درک خدایی، جنبه‌ای از عرفان ایران پیش از اسلام است که افرادی چون مانی، با تأثیر‌پذیری از آیین گنوسی آن را به ادبیات ایران وارد کردند. نوشته‌های مانی و شاگردانش تا قرن‌ها در مناطق ایرانی سرزمین‌های شرق، آموخته و آموزانده‌ می‌شد. با توجه به اینکه جبر و اختیار از مسائل مهم فلسفی دربارة افعال انسان در همة ادیان و آیین‌هاست، این پژوهش برآن است تا به شیوۀ تطبیقی و با بررسی برخی نوشته‌های بجای ماندۀ مانوی، نخست به بررسی یکی از این جنبه‌های باور‌های مانویان یعنی جبر و اختیار انسان و خویش‌کاری انسان در رهایی نور و رسیدن به عالم ملکوت بپردازد و سپس با بررسی عقیدة عرفانی اسلام در موضوع جبر و اختیار، با استفاده از متون شاخص عرفانی، این دو دیدگاه را با یکدیگر مقایسه کند. طبق بررسی انجام گرفته می‌توان گفت که از دیدگاه این دو آیین، مفهوم جبر و اختیار در واقع تضادی میان دو جنبۀ مختلف از وجود بشر ایجاد نمی‌کنند، بلکه به تکمیل یکدیگر می‌انجامند. به این ترتیب، ارادۀ انسان جزئی از ارادۀ الهی در نظام عالم است و انسان از آزادی عمل برخوردار است.

مبحث تعادل ادله از قواعد مشترک اصول فقه و علم تفسیر قران است، لیکن اصولیان غالبا از مبحث فوق با عنوان «تعادل و تراجیح» در مباحث فقهی، آن هم صرفا در قلمرو روایات و با عنوان «اخبار علاجیه» بحث نموده‌اند. بیش‌ترین نیاز تفسیر قرآن به قواعد فوق در حوزه غیر آیات الاحکام و در قلمرو شکل­های مختلف تعارض منابع و قراین تفسیری است که عمدتا از منظر پژوهش‌های اصولیان و مفسران شیعه، آن هم به شکل متمرکز و جامع ، مغفول مانده است. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی، تحلیلی و بنیادین نگارش یافته است اساسی‌ترین و کاربردی‌ترین اقسام تعارض مستقر و غیر مستقر بین قراین تفسیری و تعارض در لفظ و کلام واحد را در قالب اقسام سه گانه ذیل بررسی می‌نماییم: 1- اقسام تعارض غیر مستقر بین دو یا چند دلیل تفسیری که منجر به «جمع عرفی» می‌شود و به نوبه خود، اقسام 30 گانه: تعارض بین عام و خاص؛ مطلق و مقید؛ حاکم و محکوم؛ عام و مطلق؛ ظاهر و اظهر؛ نص و ظاهرو... را به خود اختصاص می‌دهد.2- اقسام تعارض مستقر بین دو یا چند دلیل تفسیری که مشتمل بر انواع 35 گانه مطرح شده می‌باشد: تعارض بین قرآن با قرآن؛ روایات با یکدیگر؛ دو دلیل عقلی با یکدیگر؛ دو اجماع با یکدیگر؛ قرآن با روایت؛ قرآن یا روایت با دلیل عقلی ... 3- اساسی‌ترین اقسام تعارض در لفظ یا کلام واحد که «ملحق به باب تعارض ادله تفسیری» محسوب شده و شامل گونه‌های هفت گانه می‌باشد.

کار به معنای فرایندی از فعالیت انسانی است که با تولید محصول یا ارائه خدمت به ایجاد ثروت و رفاه برای خود یا دیگری بینجامد. بررسی متون کهنِ تصوفِ خراسان(مطالعه موردی بایزید، سرّاج، خرقانی و ابوالخیر) باروش کیفی نشان می‌دهد که: اولاً در میان آنان هم اهل کار و تأمین معیشت از راه دسترج وجود داشته‌اند و هم کسانی که به‌سبب اشتغال به ریاضات و عبادات از راه نذورات و اموال وقف زندگی می‌گذرانده‌اند. مایة ارزشمندی کار برای دسته نخست، آموزة روزی حلال و فضیلت خوردن از دسترنج بوده که به‌صورت ضمنی در این آموزه مندرج است. البته خوردن مال وقف و نذر اگر با رضایت واقف و برامده از حلال باشد، نه تنها بی اشکال است، بلکه واجد برخی فواید اجتماعی نیز می‌باشد و اینکه برخی از صوفیان برای رزق خود از فتوحات و نذورات بهره می‌برده‌اند، به معنای حرام‌خواری آنان نیست. مایة ارزشمندی شیوة سلوکی مبتنی بر ترک کار، آموزة توکل است. در توکلِ مشروط سالک کسب و توکل را در تعارض با یکدیگر نمی‌بیند، اما در توکل مطلق، هر نوع توجه به کسب، غفلت از خدا و رزاقیت او محسوب می‌شود؛ بنابراین برخی از صوفیان کسب را املاً می‌کرده و تنها به قدر قوت برای ادامه ریاضات و عبادات از نذورات و فتوحات بهره‌ می‌برده‌اند. بر این مبنا شواهد متعددی از تأمین هزینه‌های خانقاه با اخذ وام از ارباب ثروت و قدرت و حتی در مواردی دریوزگی و نیز باور به فتوحات و امدادهای غیبی برای تأمین معیشت این دسته از صوفیان مشاهده می‌شود. علاوه‌براین کار در معنای ارائة خدمت به دیگران (نه با هدف تولید ثروت و رفاه برای خود) عملی ارزشمند برای از میان بردن رعونت نفس، مبتنی بر دو آموزة اخلاص و ایثار در سالکان تلقی می‌شده‌است.

در تاریخ اندیشه سیاسی مفهوم امنیت و حفاظت از ساختار سیاسی و پایداری آن به اندازه تاسیس حکومت سیاسی از اهمیت برخوردار بوده است. این مفهوم در اندیشه سیاسی فارابی نیز مورد توجه قرار گرفته است و فارابی در آثار گوناگون مانند السیاسه المدنیه، آراء اهل مدینه الفاضله و خود سعی کرده است بعد از توضیح منطق تکوین سیاست فاضله، چگونگی تداوم مدینه و امنیت آن را در نظر داشته است. مساله اصلی نوشتار حاضر این است که امنیت را به عنوان بنیادی‌ترین مولفه سیاسی در اندیشه سیاسی فارابی مورد مطالعه قرار دهد و منطقی را که او در پایداری و حفاظت از مدینه فاضله به کار می‌گیرد بر اساس نظام فلسفی فارابی تحلیل کند. فارابی برای توضیح امنیت سیاسی مدینه منطق فضیلت را امری مهم در نظر می‌گیرد و تمام مناسبات امنیت و حفاظت از مدینه را به جای قرار دادن آن ذیل امنیت مادی ذیل مفهوم اخلاق، فضیلت قرار می‌دهد. به همین منظور نگارنده تلاش دارد تا این معنا را ذیل عناوین مرجع امنیت، مفهوم امنیت و نسبت آن با مولفه‌های امت و ملت، ساختار امنیت، امنیت و نسبت آن با رفا اقتصادی و تعاون جمعی، امنیت نظامی توضیح دهد. این نوشته با روش تحلیلی-توصیفی نگارش یافته است.

کتاب رسالۀ ‌قشیریه اثر عبدالکریم‌ هوازن قشیری و کتاب احیاء علوم ‌الدین امام‌ محمد غزالی دو اثر شناخته‌ شده در علم عرفان و اخلاق هستند. رسالۀ قشیریه یکی از امهات کتب عرفان‌ و احیاء علوم الدین یکی از نخستین آثار در زمینۀ اخلاق است. صاحبان این آثار با توجه به رویکردی که در عرفان و اخلاق دارند به‌تبیین و تشریح مسائل اخلاقی-عرفانی پرداخته‌اند. این موضوع را با مقایسۀ متن این دو کتاب و تعاریفی که از فضایل و رذایل ‌اخلاقی ارائه می‌دهند به‌ وضوح می‌توان دریافت. دراین پژوهش می‌کوشیم تا با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و به ‌صورت تطبیقی-توصیفی، وصف و شرح این دو نویسنده از مباحثی چون نفس آدمی، حُسن خلق، حسد، توبه و رضا، صبر را مقایسه و بررسی کرده و وجوه تشابه و تمایز نگرش آن دو را که برخاسته از تعلق آنان به دو رویکرد عرفان و اخلاق است نشان دهیم. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که اگرچه اخلاق و عرفان هر دو در پی تربیت نفوس انسانی و دوری از رذایل و کسب فضایل اخلاقی هستند، اما در مواردی چون هدف غایی و نهایی، شیوۀ تحلیل مسائل، ارکان سازندۀ این علوم، دیدگاه و رویکرد کلی حاکم بر آن‌ها، شیوۀ تحلیل مسائل، و مباحثی چون نفس آدمی و اقتدا به پیشوا و راهنما از یکدیگر متمایزند.

نظام تقابلی ـ در سطوح واژگانی و معنایی ـ در جهت آموزش با ابزار خطابه و غیر آن، همواره در ادبیات و دین کاربرد داشته‌است. بسامد چنین ساختاری در ادبیات عرفانی، تعلیمی و دینی دیده‌می‌شود. در ادبیات فارسی، عرفان یکی از بسترهای مهم کاربرد این ابزار زبانی است. در رسالۀ لغت موران شیخ شهاب‌الدین‌یحیی سهروردی، اندیشه‌های عرفانی و آن‌چه سالک در مسیر به آن نیاز دارد، با استفاده از ابزار تقابل، در بستر ادبی تمثیل (با اشخاص حیوانی و غیر آن) تبیین‌شده‌است. موران، لاک‌پشت‌ها، عندلیب، جنّ، انسان، خفّاش، آفتاب‌پرست، هدهد، بوم و طاووس مهم-ترین نقش‌آفرینان این تمثیل هستند که با استفاده از ابزار کلامی مناظره و محاوره، به طرح پرسش و تبین پاسخ آن دربارۀ موضوع نور و تاریکی می‌پردازند. در این مقاله کوشش شده با هدف ترسیم کارکرد ابزار بیانی تقابل، به روش توصیفی ـ تحلیلی ساختار و محتوای رسالۀ لغت موران بررسی گردد.، حاصل کار نشان‌می‌دهد با این‌که در ظاهر، به لحاظ ساختاری، پیوندی میان دوازده روایت طرح‌شده در رساله وجود ندارد، پیوند موضوعی و اتصال محتوایی میان این سازه‌ها برقرار است. رابطۀ بالقوگی انسان تا رسیدن به کمال، در قالب تمثیل خورشید و ماه، سوژۀ ذهنی شیخ اشراق در محور این رساله است و در قالب دوازده مکالمه به عینییت رسیده‌است. آن‌چه در تقابل‌گرایی سهروردی اهمیت دارد، هنجارشکنی وی در شکل‌دهی به روابط است که سبب‌شده، تمثیل‌ها در عین جدایی، دارای یک وحدت ساختاری و محتوایی در پیشبرد معنا و در نتیجه وحدت موضوعی اثر گردند.

این پژوهش برآن است خوانشی جدید از آیات قرآن داشته باشد تا از آن به صلح و اخلاق جهانی برسد. نظریه صلح و اخلاق جهانی در پی جنگ­، تحریم­ها و معضلات جهانی موجود توسط هانس کونگ ارائه شده است. کونگ اعتقاد دارد که، خطا است اگر اسلام را دین جنگ و شمشیر بدانیم و گوهر دینی آن را نادیده بگیریم؛ زیرا تردیدی نیست که اعراب از طریق محمد نبی (ص) به سطح یک دین متعالی اخلاقی رسیدند که باایمان به خدای یگانه و یک اخلاق انسانی بنیادین مبتنی بود که اقتضائات آشکار عدالت و انسانیت برتر را در خود داشت. اسلام در اصل بیشتر مبتنی بر اخلاق بود تا شریعت. در اسلام نیز چیزی شبیه ده فرمان، بنیاد یک اخلاق مشترک انسانی وجود دارد. شکی نیست که محمد (ص) یک پیامبر اصیل و معتبر بود و از برخی جهات به پیامبران بنی‌اسرائیل شبیه و مانند بود. مسلمانان اهمیت زیادی برای این واقعیت قائل‌اند که محمد (ص) به‌مانند عیسی مسیح، که مرکز و هسته‌ی مسیحیت است، مرکز و هسته‌ی اسلام نیست. ازنظر مسلمانان کلام خدا به یک انسان مبدل نشد؛ بلکه کتاب شد و قرآن که کلمه­ی خدا و منسوب خود خداست، مرکز و هسته‌ی اسلام است. به ‌علاوه اسلام دینی است با کتاب بی ‌همتای قران که تورات یهودیان و انجیل مسیحیان را کامل می‌کند و جای آن‌ها را می‌گیرد. ازنظر مسلمانان قرآن کتابی بی‌نظیر، کامل و بسیار معتبر است و به‌ویژه اهل ‌فن آن را با جدیت فرا می‌گیرند و از حفظ قرائت می‌کنند. این پژوهش برآن است که به بررسی وجوه مواد صلح جهانی از نگاه کونگ در قرآن اشاره کند.