جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت متعالیه صدرایی یک نظام فلسفی واحد است که ارتباط معقول و منسجمی میان سه حیطه خداشناسی، انسان شناسی و جهان شناسی برقرار می کند به طوری که شناخت یکی بدون دیگری امکان پذیر نیست و همین پیوستگی میان این سه مفهوم این امکان را به ملاصدرا می دهد تا انسان شناسی متفاوتی از دیگر مکاتب فلسفی ارائه دهد. ملاصدرا از اصول هستی شناختی خود به نام اصالت وجود، تشکیک وجود، وحدت شخصی وجود و حرکت جوهری کمک می گیرد و مباحث اساسی علم النفس خود را همچون حقیقت نفس، رابطه نفس و بدن، رابطه نفس و قوا و... را شرح می دهد. و از طرف دیگر او نفس انسان را مثال خداوندی دانسته که در ذات، صفات و افعال شبیه باری تعالی است و از اصول خداشناسی خود همچون بساطت، جامعیت و سعه وجودی، فرای ماهیت، صفتی همچون علم باری تعالی و فاعلیت خداوند برای بیان شباهت نفس انسان به خداوند کمک می گیرد و انسان را وجودی بسیط، جامع و بدون ماهیت، دارای علمی نظیر علم الهی و توانایی خلاقیت معرفی می کند. ثمره معرفتی ارتباط خداشناسی، انسان شناسی و جهان شناسی، نظریه انسان کامل است که هم جامع تمامی اسماء و صفات الهی است و هم جامع تمامی حقایق هستی و به همین مناسبت می تواند خلیفه خداوند بر روی زمین باشد و واسطه فیض الهی در تمامی عوالم وجود باشد.

معمولاً طلاب فلسفه که در آغاز کتابی همچون بدایة الحکمة، با مبحثی همچون اصالت وجود و اعتباریت ماهیت روبرو می‌شوند، با این چالش مواجهند که فایدۀ خواندن این مباحث چیست؟ در پاسخ گفته‌اند که این مباحث برای فهم عقائد و حکمت اسلامی و ... است. لکن چون ارتباط میان این غایت، و زنجیرۀ مباحث کتاب فلسفی تبیین نمی‌گردد، آشفتگی ذهنیشان تسکین نمی‌یابد که این نشان از باقی ماندن آن رخنهٔ ذهنی است. مسألۀ نوشتار حاضر این است که «محتوای آموزشی فلسفه را چگونه سامان دهیم تا طلاب این علم، نیاز به هر مطلب را احساس کنند و با تلاش ذهنی خود سعی در دستیابی به پاسخ آن داشته باشند؟» این تحقیق که از نوع کاربردی می‌باشد، با اصل موضوع انگاشتن این مبنا در علوم تربیتی که روش سازماندهی منطقیِ مبتنی بر «ساختار دانش» را متناسب با نیازهای یادگیرنده نمی‌ داند، با عطف توجه به کتاب بدایة الحکمة و روش توصیفی – تحلیلی به این نتیجه رسیده است که اگر بخواهیم زنجیرهٔ مباحث فلسفه مبتنی بر نظام نیازهای یادگیرنده سامان داده شوند، باید در آموزش فلسفه، سیر مباحث از محسوس به انتزاعی و از معقول اولی به معقول ثانی تنظیم گردد که ترتّب ادراک آنها بر یکدیگر ملموس شود تا ذهن مخاطب با آن درگیر شده و بتواند فعّالانه در فرآیند یادگیری مشارکت کند.

شهود از اضلاع مهم هندسه معرفت دینی و از منابع کسب معرفت محسوب می‌شود. پرسش از عینیت متعلق تجربه عرفانی از سوالات اساسی مطرح در این حوزه است. در پاسخ به این پرسش برخی نظریه ذات‌گرایی را پذیرفته و برخی دیگر معتقد به ساختارگرایی(زمینه‌گرایی) هستند. ذات‌گرایان متعلق تجربه عرفانی، را ذات و حقیقت متعالی می‌دانند. طرفداران نظریه ساختارگرایی ضمن نفی حکایتگری تجربه عرفانی از ذات واحد، این تجربه‌ها را معلول فرهنگ، باور و زمینه فکری فرد می‌دانند. مطالعه و مقایسه دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی در زمینه واقع‌گرایی و عینیت متعلق تجربه عرفانی از اهداف و موضوع این نوشتار است. روش مطالعه از نوع توصیفی و تحلیلی و با اتکاء به آثار آنها می‌باشد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که علامه طباطبایی با تقسیم‌بندی علم به دو قسم علم حضوری و حصولی و بازگشت علم حصولی به حضوری و پذیرش اصل اتحاد علم، عالم و معلوم، تجربه‌های عرفانی را از نوع علم حصولی و حضوری دانسته که در هر دو نوع، تجربه ذات محقق می‌شود. از دیدگاه فخررازی در سایه تزکیه درون و تصفیه نفس و رسیدن به احوال و کشفیات عرفانی، انسان به مرتبه‌ای می‌رسد که با علم حضوری حقایق را درک می‌نماید. لذا این احوالات از نوع تجربه ذات و معرفت‌بخش می‌باشند. در واقع ذات‌گرایی وجه اشتراک علامه و فخر است.

زمامدار در اُفق نهج‌البلاغه، کسی است که اختیار ادارۀ امور جامعه را برعهده‌دارد و فرامین حکومتی از سوی او صادر یا به‌وسیلۀ او تنفیذمی‌شود و با واژگانی چون«امیر»، «امام»، «ولی» و «والی» از او یادشده‌است که امروزه در نظام‌های سیاسی جهان، متناسب با قوانین اساسی کشورها، زمامدار به رهبر، رئیس‌جمهور، رئیس دولت، نخست‌وزیر، پادشاه و... اطلاق‌می‌شود. فرضیه تحقیق حاضر این است که« نهج‌البلاغه مدل شخصیتی معیار را برای زمامدار جامعه اسلامی معرفی و ویژگی‌های خاص برای او ذکرکرده‌‌است.» که به تناظر این فرضیه، سؤال اصلی تحقیق آن است که «مدل صلاحیت‌شخصیِ زمامدار اسلامی در نهج‌البلاغه، کدام‌است؟». لذا با مطالعۀ نهج‌البلاغه به روش کتابخانه‌ای، اطلاعات اولیه پژوهش گردآوری و به روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل و کدگذاری مفهومی گردیده و سپس با سازماندهی مفاهیم ذیل مؤلفه‌ها‌‌، 9مؤلفۀ‌ «کفّ نفس»، «مردمی و تلاشگربودن»،«صداقت با مردم»،«قدرشناسی از مردم»،«متخلّق به فضایل اخلاقی»،«اهل مراعات و مواسات با مردم»،«ایجادکننده نشاط در جامعه»،«برپادارنده فرائض دینی» و «اهل مشورت با دانایان و شایستگان» برای صلاحیت ‌شخصی زمامدار کشف و در قالب مُدل ارائه‌‌شده‌است‌‌ که این مؤلفه‌‌ها با سنجۀ خُبرگانی ارزیابی و حاصل سنجه با آزمون فریدمن محاسبه‌گردیده که خروجی آزمون نشان‌داد؛ مؤلفة«تخلّق به فضائل اخلاقی» با عدد6.03درصد، بالاترین و کفِّ‌نفس با عدد4.13درصد، پایین‌‌ترین رتبه را داشته‌‌‌است.

مهم‌ترین وظیفۀ علم کلام تبیین و تحکیم باورهای دینی و پاسخگویی به شبهات است. پژوهش حاضر با توجه به جایگاه ویژۀ اخلاق در پارادایم اسلام درصدد پاسخگویی به پربسامدترین سؤال حوزۀ اخلاق یعنی مبنا و ملاک ارزش اخلاقی است. در پاسخ به این سؤال سه پارادایم اخلاقی وظیفه‌­گرایی، فضیلت­‌گرایی و غایت­‌انگاری شکل‌گرفته است. تبیین دیدگاه کلامی امام خمینی در پاسخ به سؤال فوق، به‌عنوان یکی از شناخته‌­شده‌­ترین دانشمندان اسلامی که اقبال جهانی، معطوف ایشان ­است، می‌­تواند نقش بی‌­بدیلی در تبیین بنیادهای اسلامی اخلاق و زیست اخلاقی داشته باشد. لذا پژوهش حاضر با هدف تبیین مبانی کلامی اخلاق در منظومۀ نظری امام خمینی انجام‌شده است. روش پژوهش، تحلیل مضمون ­است؛ بنابراین ابتدا مبانی کلامی، استقصا و استخراج‌شده‌اند سپس با رویکرد اخلاقی، تحلیل مضمون صورت گرفته است. یافته‌­ها: مطابق دیدگاه امام خمینی، بنیاد پارادایم اخلاقی اسلام، بر هر سه محور وظیفه­‌گرایی، فضیلت­‌گرایی و غایت­‌انگاری، توأمان استواراست و پشتیبانی تکوینی و تشریعی اسلام از زیست اخلاقی، موجب ضمانت و معناداری آن می­‌گردد. نتایج حاصل بیانگر آن است که برای داشتن جامعۀ اخلاقی، غنی‌­سازی سامانۀ معرفتی افراد در حوزه­‌های خداشناسی به‌ویژه صفات الهی، جهان­‌شناسی در دو سطح دنیوی و اخروی، انسان­‌شناسی و تبیین چگونگی تأثیر رفتار اخلاقی انسان بر فرجام او لازم و ضروری است.

علوم انسانی مجموعه دانش‌هایی است که به شناخت انسان و توصیف، تبیین و تفسیر پدیده‌های فردی و اجتماعی و جهت‌بخشی به افعال و انفعالات انسانی می‌پردازند. علوم انسانی موجود براساس مبانی غیرالاهی و از منابع غیردینی شکل گرفته است و در رساندن انسان به سعادت، به‌ویژه در جوامع اسلامی توفیق چندانی نداشته است؛ ازاین‌رو تولید علوم انسانی اسلامی به‌ویژه علوم انسانی قرآن‌بنیان ضروری است. تولید علوم انسانی بر مبانی خاصاستوار است که باید مستدل شود. یکی از آن مبانی اساسی امکان تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان است. این نوشته به هدف زمینه‌سازی تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان، مسئله «امکان علوم انسانی قرآن‌بنیان» را به روش توصیفی-تحلیلی پژوهش می‌کند. یافته‌های تحقیق: 1. ادله نشان می‌دهد، اولاً علوم انسانی جزء قلمرو قرآن است؛ ثانیاً، قرآن کارایی بیانی لازم برای تولید علوم انسانی را دارد؛ 2. روش‌های برون‌متنی مانند «روش انتظار بشر از قرآن» و «روش درونگری» و «بسط تجربه تاریخی قرآن» نارسا بوده و نمی‌توان با استفاده از آنها قلمرو قرآن را حداقلی نشان داد و علوم انسانی را خارج از حیطه قرآن شمرد؛ 3. زبان قرآن عرفی یا رمزی و یا صرف هنجاری نیست که نتواند کارایی لازم برای تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان را داشته باشد.

دیدگاه‌های متنوع در مورد علم دینی، نشان‌دهنده تنوع فکری در این زمینه است.نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی به عنوان یکی از نظریات برجسته‌ در این حوزه، توجه ویژه‌ای را در میان اندیشمندان به خود جلب کرده است.نهادینه شدن این نظریه می‌تواند به ایجاد تحولی عظیم در سطح جهانی منجر شود.تحقیق حاضر به بررسی چالش‌ها و کارکردهای نظریه علم دینی ایشان پرداخته است.یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد چالش‌هایی مانند تقابل با علم الحادی،تعارض بین عقل و نقل، نهادینه شدن طبیعت به جای خلقت، تعارض احتمالی نتایج و محصولات دانش تجربی با علم دینی، استقرار علم غربی هویت برانداز، چالش تقابل وحی و عقل و وجود تفکر قارونی در میان دانشمندان از جمله موانع اصلی در مسیر تحقق علم دینی هستند. هرکدام از چالش‌های مذکور نیازمند تحقیق مستقلی است، لیکن در این تحقیق صرفا به تبیین آنها و ارائه پاسخ اجمالی به آنها بسنده شده است. همچنین کارکردهای این نظریه شامل رویکرد حداکثری به دین، وحدت علم و دین، جامعیت منابع معرفتی، کمال انسانی، نیل به حیات طیبه، وحدت حوزه و دانشگاه، هم‌افزایی عقل و نقل، تسریع در تمدن‌سازی، دسترسی به منبعی فراتر از عقل، و رفع تعارض میان علم و دین می‌باشد. این کارکردها نه تنها زمینه‌ساز تحول در تمدن اسلامی هستند بلکه بستری برای تعامل میان حوزه‌های مختلف دانش فراهم می‌آورند. این تحقیق بر اهمیت این نظریه به عنوان راهکاری برای مواجهه با چالش‌های معاصر و بهره‌برداری از فرصت‌های پیش رو تأکید می‌ورزد.

یکی از آسیب­‌های قدرت در جوامع، خودکامگی و سلطۀ بی­حدّ و مرز حاکم است که عامل ایجاد ظلم و ستم، بی­عدالتی، حق­کشی، تعدّی به حقوق رعیّت و ایجاد خفقان و سرخوردگی در عموم مردم به­خصوص اقشار ضعیف می­‌شود. آشنایی با اندیشه‌های بلند و متعالی امیرمؤمنان علی علیه السلام و توجه به سیرۀ‌ حکومتی آن­حضرت، سبب تحدید قدرت و اعمال چارچوبی برای آن می­‌شود. حدّ‌‌‌ و‌ مرزهایی که بر اساس مبانی نظری اسلام است و از یک سو، اصول کلی حرکت حاکمان و از سوی دیگر، خطوط قرمزی که نباید از آن­ها عبور نمایند را مشخص می‌کند. قوانینی که امام علی علیه السلام وضع نمود، در تعیین روش‌ها نقش مرجع دارد و با کمک آن می­‌توان هر قدرتمندی را به حرکت بر اساس عدالت پایبند نمود و بشریت را از عوامل تجاوز و خونریزی نجات داد. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی از فراز روایات نهج­‌البلاغه و فضای تاریخی-سیاسی عصر مولای متقیان علیه السلام، روش حکومتداری بایسته را که مبتنی بر عدل و برگرفته از حاکمیت الله است، بر سه پایۀ حسن تدبیر، مدیریت زمان و مکان و تلفیق قدرت نرم و سخت، استخراج نمود. خطوط کلی حکومتداری امام شامل خدامحوری، دین­مداری، عدالت­محوری، اعتدال­گرایی، وفا و راستی و خطوط قرمز ایشان در اعمال قدرت، استبداد، اعمال زور و خشونت، تکاثر، انحصارطلبی و تفاخر است.

ساحت‌­های شش­گانۀ تربیتی در سند تحول بنیادین که زمینه­‌ساز تحولی ارزشمند در جامعه است، با توجه به نیازهای مختلف ابعاد وجودی انسان و مبتنی بر رفع آنها، شکوفایی استعدادها و ظرفیت­‌ها و رسیدن به کمال مطلوب و حیات طیبه تدوین شده است. پژوهش حاضر، با روش توصیفی و تحلیل محتوای کیفی و با هدف گام برداشتن در مسیر شکل­ گیری تربیت دینی افراد جامعه، بر اساس این ساحت­‌های شش­‌گانه به تبیین نامه امام علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام که عرصه تبلور یافتن جلوه­‌های مختلف تربیتی است ـ پرداخته است. در واقع، به منظور سنجش میزان همخوانی ساحت­‌ها با این منشور مهم تربیتی، به دنبال استخراج کدها و مصداق­‌های مرتبط با ساحت­‌های تربیتی در نامه سی ویکم است. یافته­‌ها نشان می­دهد که امام در منشور حکیمانۀ خود به همۀ جوانب وجودی انسان توجه نموده است. ایشان با هدف بیدارگری و انتقال فرهنگ و اندیشه، مسائل مختلف مورد نیاز انسان را برای رسیدن به هدف غایی در دو بعد فردی و اجتماعی به فرزند خویش توصیه می­‌نماید. از طرف دیگر، همسویی و همخوانی گسترده­‌ای بین ساحت­‌ها و عبارات امام وجود دارد.

گابریل سعید رینولدز ایدۀ «جزای فوری شهدا پس از مرگ» را با تکیه بر برداشت خویش از ظواهر آیات و روایات و نیز آرای تفسیری طبری، به‌معنای عدم‌تجربۀ برزخ و وصول بلافاصلۀ آنان به بهشت جاودان انگاشته و آن را متأثر از آموزه‌های پدران کلیسا، به‌ویژه پدران سریانی و ناظر به برخی آیات در کتاب مقدس برشمرده است. در این پژوهش پس از نقد این فرضیه باتوجه‌به شواهد قرآنی و روایی با روش توصیفی و تحلیلی، دیدگاه رینولدز و مستندات وی بررسی و این نتایج حاصل شده است که رینولدز در برداشت خود از تفسیر طبری اشتباه کرده است؛ به‌علاوه ادعای اینکه این ایده افزون‌بر آموزه‌های پدران سریانی از آموزه‌های پدران کلیسا در غرب نیز اثر پذیرفته است، با دقت در آرای «ترتولیان» که از پدران کلیسای لاتین و بنیان‌گذار الهیات غربی به شمار می‌آید، سوءبرداشتی از آرای وی تلقی شده است. خوانش محققان نخستین از دیدگاه‌های ترتولیان روشن می‌سازد که شهدا نیز همانند سایر ارواح تا روز رستاخیز در مکان ارواح متوفا باقی می‌مانند. همچنین سیاق آیات مورد استناد رینولدز از کتاب مقدس و بازخوانی برخی اصطلاحات آن گویای این است که بر طبق آموزه‌های بایبل نیز شهدا دورۀ برزخ را طی می‌کنند.