جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار، به مقایسه نظریّات دو فیلسوف بزرگ اسلامی و غربی، استاد مطهری و روسو درباره جبراجتماعی پرداخته، مسئله تحقیق این است که چه رابطه‌ای بین دیدگاه‌های استاد مطهری و روسو درباره جبر اجتماعی وجود دارد؟ هدف این جستار روشن کردن افتراقات و یا اشتراکات احتمالی موجود دردیدگاه‌های ایشان درخصوص جبر اجتماعی است. لذا این پژوهش به روش تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از مطالعه کتابخانه‌ای و بررسی آثار این دو فیلسوف، به بررسی ادلّه و مبانی آنان پرداخته و فرضیّه تحقیق این است که هرچند هر دو متفکّربه جبراجتماعی معتقدند، اما درمواجهه با جبراجتماعی، دیدگاه‌های کاملاً متفاوتی دارند. یافته‌های پژوهش، مبانی روسو را به صورت مثلّثی که قاعده آن اصالت جامعه است، نشان می‌دهد. درمقابل، مبانی استاد مطهری در نفی جبر اجتماعی، به صورت مخمّس بیان شده که اصل فطرت درآن نقش بنیادین و اساسی دارد.

معرفت و تقوا رابطه‌ای متقابل یا دوسویه دارند. اختلاف حکما دربارۀ مسئلۀ تأثیر معرفت بر تقوا، در اصلِ این اثرگذاری است که بعضی آن را پذیرفته و بعضی منکر آن هستند. اما در مورد عکس این رابطه، یعنی تأثیر تقوا بر معرفت، و به ویژه، در مورد این‌که تقوا مولّد یا زمینه‌ساز چه نوع معرفت‌هایی می‌تواند باشد، میان آنان اختلاف نظر وجود دارد. پرسشی که در این قسمت به ذهن می‌رسد این است که در بحث تأثیر تقوا بر معرفت، کدام یک از معرفت نظری و یا عملی تحت‌تأثیر تقوا قرار خواهد رفت؟ شهید مطهری به عنوان اندیشمند معاصر مسلمان معتقد است تقوا می‌تواند فقط در عقل عملی مؤثر باشد و تأثیری بر عقل نظری ندارد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای با استناد به مبانی دینی به نقد دیدگاه شهید مطهری می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اموری مانند تجربۀ عرفانی عرفا، حکم وجدان، عمومیت نصوص دینی، فلسفۀ آفرینش، قوس صعود و عمومیت تجلی بر تأثیر تقوی بر معرفت‌های نظری و عملی دلالت می‌کند.

براساس اصلِ قاعدۀ ملازمۀ میان حکم عقل و حکم شریعت اسلامی (کلّ ما حَکَم به العقل حکم به الشرع؛ هرچه را عقل به آن حکم کند شرع نیز به آن حکم می‌کند) که در اصول فقه شیعی مورد پذیرش بیشتر اصولیون قرار گرفته، عقل یکی از منابع شریعت به شمار می‌آید، یعنی می‌توان از طریق آنچه عقل می‌فهمد به حکم شرعی فقهی دست یافت. از نظر فقیهان شیعه نیکویی و شایستگی عدالت و زشتی و ناشایستگی ظلم مهم‌ترین حقیقتی است که عقل برای دستیابی به حکم شریعت می‌فهمد و بر این پایه، به طور طبیعی انتظار می‌رود اصل عدالت از منزلتی مهم در هندسة معرفت فقهی برخوردار باشد، این در حالی­ست که متاسفانه فقه موجود چنین نیست! استاد مطهری با اظهار ناخرسندی از این واقعیت، همین امر را منشأ بسیاری از کاستی‌ها و بن‌بست‌ها در فقه موجود دانسته و علّت آن را غلبۀ تفکر نص‌گرایی در فقیهان می‌شمارد؛ لذا می‌کوشد با تنقیح مبانی و مبادی لازم برای قرار دادن اصل عدالت در جایگاه شایستة خود، زمینة مناسب برای تمسک حداکثری به این اصل را برای سامان دادن احکام فقهی و نظام شریعت اسلامی فراهم سازد. در این مقاله مبانی موردنظرشهید مطهری و اثر آن در چگونگی رابطۀ فقه با اخلاق مورد توجه قرار گرفته و پاره‌ای از چالش‌ها و پرسش‌های پیش‌روی آن ارزیابی می‌شود.

پذیرش وجود ادراکات فطری میتواند اساس باور مشترک انسانها به حقایقی همچون وجودی مطلق یعنی خداوند باشد. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی به بررسی آرای لایب‌نیتس و شهید مطهری درباره وجود ادراکات فطری در نهاد انسانها و بازتاب آن در معرفت‌شناسی دین پرداخته است. لایب‌نیتس تمام تصورات انسانی را که از ذاتی ذهن و عقل و نه از حواس و امور خارجی حاصل شده باشد که ضروری‌ترین آنها تصور خداوند است فطری می‌داند. ولی شهید مطهری فقط تصدیقات فطری را پذیرفته و ام‌القضایا را اصل تناقض می‌داند از احساسات فطری سخن می‌گوید که منشاء آن قلب است و قوه عاقله انسان هم آن را تصدیق می کند. فطرت دینی نزد شهید مطهری ناظر به حوزه شناختی یعنی دین و توحید؛ و حوزه‌ خواستی چون میل به حقیقت جویی، اخلاق و فضایل، کمالجویی و... است. نظریه لایب‌نیتس با معرفی خدا در منظومه معرفتی‌اش به نحو پیش از تجربه، و به عنوان پایه‌ای ترین بنیاد معرفت به شکل موثری در دفاع از معرفت‌ پیشین دینی به کار می‌آید اما نظریه استاد مطهری از یک گرایش و احساس حقیقت‌طلبی سخن می‌گوید و هرچند از وجود معرفت‌ فطری دینی دفاع می‌کند اما وجه پیشینی آن را انکار می‌کند و آن را به قلب و نه عقل پیوند می‌زند. یافته‌های این پژوهش نشان داد نظریه لایب‌نیتس در صورت اثبات از عمق معرفت‌شناختی بیشتری برای دفاع از معرفت دینی برخوردار است؛ زیرا باور به خدا را در باورهای پایه پیشین قرار می‌دهد و مساله توجیه باور دینی را بر اساس مدل برون‌گرایانه حل می‌کند.

«فطرت»، مبداء مشترک ارزش­های انسانی در نوع بشر ومایه تعالی جامعه است. اما این که آیا فطریات نوع انسان بر زمینه سازی ظهور نیز مؤثراست یا نه؛ با تحلیل دیدگاه‌های استاد مطهری در قالب دو قیاس منطقی، قابل تبیین است. حاصل قیاس اوّل آن است که فطرت سالم در کنار اختیار، بشر را به سوی ویژگی­های جامعه مهدوی هدایت می­کند و براساس قیاس دوم، همین فطرت، به عنوان یکی از مصادیق «حق»، در منطق قرآن هنگام تضاد حقّ و باطل، همواره اصیل و غالب و باقی خواهد بود و این امر درآیات وسنت­های الاهی نیز مشهود است. فطرت و احکام آن، گرچه گاه از مسیر درست منحرف شود؛ اما اصیل و ماندنی است و در زمینه‌سازی تحقق جامعه جهانی مهدوی نقش مثبتی خواهد داشت. مقاله حاضر به شکل کتابخانه­ای گرد آوری و به روش توصیفی- تحلیلی بیان شده است.

استاد شهید مرتضی مطهری با ارائه 22عنوان از مسائل فلسفی مدعی است که عناوین یاد شده نو آوری واز ابتکارات فیلسوفان اسلامی است . ولی از آنجا که ایشان صرفا این مسائل را نام برد ه و جهت وعلت نوآورانه بودن آن ها را توضیح نداده واثبات نکرده است ، در این پایان نامه در صدد بر آمدم تا پنج مسئله از 22مسئله را که شامل مسائل: جعل، تقدم و تأخر، اعتبارات ماهیت، معقول ثانی فلسفی و اضافه اشراقی می شود مورد بررسی قرار دهم . اثبات صحت ادعای ایشان مبتنی بر این است که در این پژوهش اثبات کنیم ، مسائل پنجگانه یاد شده ، هیچ نوع سابقه ای در فلسفه افلاطون وارسطو ندارند ومحصول تفکر واندیشه فیلسوفان مسلما نند. این تحقیق مسئله محور است و روش گرد آوری اطلاعات این تحقیق کتابخانه ای و روش پردازش آن تحلیلی است. یافته ای این تحقیق نشان داد که ادعای استاد مطهری در خصوص نوآورانه بودن این پنج مسئله نزد حکما اسلامی در مقایسه با فلسفه افلاطون و ارسطوصحت دارد و در روند این تحقیق تاریخچه مختصری هر یک از این پنج مسئله در فلسفه اسلامی حاصل شده است و دریافتیم که مسئله جعل از ابتکارات میرداماد است و همچنین همه انواع تقدم از ابتکارات فیلسوفان اسلامی نیست و این مسئله ریشه در فلسفه یونانی دارد و مسئله اعتبارات ماهیت و معقول ثانی فلسفی از مسائلی است که به نحو تدریجی در فلسفه اسلامی شکل گرفته است و در مورد مسئله اضافه اشراقی هر چند افلاطون زمینه ساز این مسئله بوده است ولی شیخ اشراق مبتکر آن بوده است.

کثرت گرایی دینی واقعیتی است که ما نمی توانیم آن را انکار کنیم زیرا این در واقع نتیجه زندگی انسان به عنوان موجودی که دارای اختیار در اندیشه و رفتار هستند. ناآگاهی و عدم اهتمام از احترام به یکدیگر ، این کثرت را به عنوان یک مشکل در حفظ صلح و هماهنگی در زندگی با جوامع مذهبی ایجاد کرد. برای همین هدف ، یعنی دستیابی به زندگی مسالمت آمیز و هماهنگ بین جوامع مذهبی و جلوگیری از جنگ و درگیری بین آنها ، اندیشمندان از مذاهب مختلف سعی در انتقال دیدگاه های خود در مورد چگونگی پرداختن به پلورالیسم دینی دارند و یکی از بحث برانگیزترین نظریه ها نظریه کثرت گرایی دینی ، که می گوید همه ادیان درست هستند و همه می توانند پیروان خود از عذاب آخرت نجات دهند ، بنابراین مردم مجبور نیستند برای دفاع از دین با یکدیگر بحث و جدال کنند. در مورد مسئله کثرت گرایی دینی سه بحث اساسی وجود دارد ، یعنی: کثرت گرایی در حقانیت ، کثرت گرایی ذر نجات و منطق همزیستی بین پیروان ادیان مختلف. عبدالرحمن وحید در این مسئله بیشتر متمایل به اندیشه غربی است ، به طوری که حاضر است حقایق مطلق اسلام را نادیده بگیرد و تعالیم اساسی اسلام را پاک کند یا کنار بگذارد تا به زندگی هماهنگ و مسالمت آمیز بین جوامع دینی دست یابد. در همین حال ، شهید مرتضی مطهری با پایبندی به آموزه های دین مبین اسلام بدون کاهش آموزه های آنها یا انکار حقیقت مطلق اسلام ، می تواند به مشکلات ناشی از تکثر دینی پاسخ دهد.

قرآن و سنت پیامبر و اهل‌بیت ایشان علیهم‌السلام مهمترین منابع دینی هر مسلمانی است. هر چند صحت و اتقان قرآن بطور متواتر و قطعی بر همگان از فریقین آشکار و مبرهن است، اما در صحت و سقم احادیث رسیده از نبی اکرم و ائمه معصوم علیهم‌السلام تردید و تشکیک بین علمای حدیث وجود دارد چرا که حدیث از آن مصونیتی که قرآن برخوردار بود، بهر‌مند نبوده و فعالیت‌های دروغ پردازان در همان عصر حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و هشدار ایشان نسبت به ظهور کذابان و وضاعان، خود شاهدی برای عدم مصونیت حدیث از جعل و تحریف و دستبرد دروغگویان است. یکی از اندیشمندان و دغدغه‌مندان در عصر معاصر استادِ شهید، مرتضی مطهری است که هر چند با چهره‌ای حدیثی شهرت نیافته، اما در تلاش‌ها و جستجوهای حدیثی خود به نقد و تحلیل احادیثی پرداخته که در صحت آنها تردید داشته است. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی در بررسی معیارهای استاد مطهری در نقد احادیث موضوعه به این نتیجه رسیده که استاد مطهری با گذراندن احادیث مربوطه از صافی معیارهایی همچون قرآن، سنت و سیره معصومین علیهم-السلام، عقل، تاریخ قطعی و بررسی سندی و محتوایی حدیث به صحت یا جعلی بودن آن حکم می‌کردند. ایشان در مطالعات حدیثی خویش علل و انگیزه‌های مختلف وضّاعان و کذّابین را مواردی همچون: انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی مانند تثبیت حکومت، دشمنی با اهلبیت و تقویت دشمنان اهلبیت، انگیزه‌های دینی و فرهنگی و اجتماعی مانند ترغیب مردم به دین و قرآن، تعصبات قومی، قبیله‌ای و جغرافیایی و حب و بغض‌های افراطی بیان کردند.

مسئله خاتمیت از مسائل ضروری و مورد قبول دین اسلام و مسلمانان است،که در قرآن، احادیث و روایات نیز آمده است. بنا‌بر اعتقاد دانشمندان و محققان، مبحث خاتمیت و اینکه بعد از اسلام، دین و بعد از حضرت محمد‌(ص)، پیامبری نمی‌آید در اواخر قرن بیستم به اوج خود رسید و مسئله خاتمیت، مهم‌تر و گسترده‌تر از قبل گردید، به دلیل اینکه فرقه‌های ضا‌له همچون؛ بهائیت و مدعیان ادیان نوظهور رواج یافت، از سوی دیگر به وجود آمدن نگرشی جدید نسبت به دین که باعث به وجود آمدن پرسش‌هایی شد که از مدرنیته نشات می‌گرفت، باعث ایجاد تحلیل و نگرش خاصی از نبوت و خاتمیت و همچنین وحی شد، که این نوع نگاه به مسئله خاتمیت بیشتر تاثیر پذیرفته از نظریه‌ی تجربه دینی بوده، که اولین بار توسط اقبال لاهوری مطرح شد. در این پژوهش که به روش، توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است، قصد داریم با توجه به نظرات، سه فیلسوف مسلمان (علامه طباطبایی، اقبال لاهوری،شهید مطهری) به این سوال پاسخ دهیم که؛ چه عواملی باعث می شود تا دین اسلام به عنوان آخرین دین الهی از سوی خداوند برای هدایت بشر برگزیده شود. به همین منظور ضمن بیان دیدگاه سه اندیشمند برجسته: علامه محمدحسین طباطبایی، علامه محمد اقبال‌لاهوری و شهید مرتضی مطهری در مورد خاتمیت و مقایسه نظرات آنان و به شبهات پیرامون این مسئله نیز بپردازیم. نتیجه حاصل از این پژوهش اینگونه است‌که؛ عوامل و دلایلی وجود دارد که دلالت بر‌این دارد که اسلام آخرین دین الهی و حضرت محمد(ص)، خاتم النبین می‌باشد. براساس نظرات مطرح شده در این نوشتار، دلایل گوناگونی برای اثبات خاتمیت دین اسلام و خاتم النبین بودن حضرت محمد(ص) وجود دارد. به طور خلاصه می‌توان گفت؛ اسلام، دینی کامل و جامع می‌باشد که احکام آن بر‌اساس سرشت و ذات آدمی است. بشر به وسیله احکام و تعالیم اسلام می‌تواند مورد هدایت قرار بگیرد و راه سعادت خویش را بیابد. پس لازم نمی‌آید، دین جدیدی ظهور کند. نکته دیگر اینکه، رشد و بلوغ فکری بشر باعث آن شده است که برای تفسیر، ترویج و تبلیغ دین، احتیاج به پیامبر دیگری نباشد. علامه طباطبایی و شهید مطهری، ویژگی‌های دین اسلام و احکام آن و نیز رشد و بلوغ فکری بشر را از دلایل خاتمیت می‌دانند. درحالیکه اقبال معتقد است‌که؛ با توجه به رشد و بلوغ فکری بشر، دیگر احتیاجی به دین و احکام آن نمی‌باشد و آدمی با بهره بردن از عقل خویش می‌ُتواند راه سعادت را بیابد.