جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از اساس بنیادین یک اثر ادبی شخصیت های موجود در آن می باشند. خلق شخصیت های داستانی با شرایط جامعه و موانع فرهنگی موجود در آن ارتباط تنگانگی دارد و پیرو تحولات اجتماعی که نوع بشر دچار آن می شود شکل می گیرد. هر زمانه ای، به فراخور حال خود و باورهای ذهنی موجود، یک نوع قهرمان خاص را می طلبد. انسان عصر حاضر انسانی است با ذهنی پریشان و روحی آزرده از لطمات جنگ ها، فروپاشی ارزش ها و حاکمیت جامعه نظام مصرفی، پس بدیهی است که دیگر با شخصیت های ادبی مرسوم مانند قهرمان های رمان های بالزاک همذات پنداری نمی نماید. امروزه، شخصیت های داستانی به دلیل آشفتگی ذهنشان تبدیل به اشباح اندک فردیت یافته ای شده اند. محو شدن قهرمان از عرصه رمان و تبدیل شدن او به وجودی نامشخص از خصیصه های شاخص جریان ادبی رمان نو در فرانسه می باشد. در آثار گلشیری نیز، شخصیت ها مکان تجلی احساسات غالب این دوران شده اند: تشویش، ناتوانی، شکست، پوچی و تنهایی. در اینجا کوشیده ایم شباهت های بسیاری را که در شیوه پرداختن به شخصیت داستانی بین آثار نویسندگان فرانسوی رمان نو و نوشته های هوشنگ گلشیری وجود دارد، نمایان سازیم.

در تمامی متون روایی، نقصانی بعنوان مسبب عمل به خود را به نمایش میگذارد؛ دنباله متن تلاش در جهت رفع آن نقصان خواهد بود. این دنباله که در آن، وضعیت اولیه به وضعیتی ثانویه تبدیل میگردد همان فرایند روایی است که بدون حضور عاملان، به عبارت دیگر آنانکه نقشی بعهده دارند از جمله اشیا، مفهومی نخواهد داشت. گرمس بعد از پرپ، اولین فردی که شکل متن روایی را ترسیم نمود، کار را از سر گرفت و عاملان را عهده دار عملکردهای متفاوتی نمود.شناسایی نقشهای عاملی و فرایند روایی در داستان کوتاه طعم گس خرمالو، نوشته زویا پیرزاد، با در نظر داشتن بررسی از دیدگاه ساختارگرایانه این داستان کوتاه، بعنوان محور اصلی کار، هدفی است که این مقاله دنبال می کند.

کرسگارد، درکتاب «قوام بخشی به خود»، توسل به معیارهای قوام‌بخش عمل را، بهترین رویه برای توجیه اخلاق می‌داند. از نظر او، کارکرد عمل، متحد ساختن فاعل است. انسان به عنوان یک فاعل عاقل از مبانی باورها و اعمال خود، آگاه است، این خود‌آگاهی، وحدت او را مختل کرده، نفس او را به اجزائی تقسیم می کند. عملی می‌تواند فاعل خود را بهتر متحد سازد که بر اساس اصلی کلی و دلیلی عمومی انجام شده‌باشد و تنها عمل اخلاقی واجد این خصوصیت است. بنابراین اخلاقی بودن، خصوصیتی است که بر اساس کارکرد قوام‌بخش خود عمل، بر فاعل تحمیل می شود و ازآنجا که انسان محکوم به عمل است، تمامی معیارهای قوام‌بخش عمل و از جمله اخلاقی بودن، برای انسان جنبه هنجاری پیدا می کند. بر این اساس، هویت انسان، به وسیله عملی شکل می گیرد که مبتنی بر قانون اخلاقی انجام می شود.

نوشتار حاضر، دیدگاه آیه الله وحید بهبهانی درباره جبر و اختیار را به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس تنها رساله او در این باره، بررسی میکند. وحید بهبهانی در رساله «جبر و اختیار» در صدد اثبات و تحلیل اختیار و رد جبر است. او مهمترین مانع در راه اثبات اختیار را ضرورت علیت میداند. وی ضرورت به معنای حکم ضروری بر صدور فعل بر اساس قرائن را میپذیرد و با اختیار قابل جمع میداند، اما ضرورت صدور فعل به معنای محال بودنِ عدم صدور آن را نمیپذیرد. به اعتقاد او هرچند برای صدور فعل، مرجح لازم است، اما این مرجح، قدرت انسان بر ترک را از بین نمیبرد. او فعل را هم محتاج فاعل میداند و هم مرجح، و مرجح، فاعل را مجبور به فعل نمیکند. وحید بهبهانی به تفصیل به اشکالات نظریه خود پرداخته و به آنها پاسخ میدهد.

بدون شک سعادت مطلوب همه‌ی انسان‌ها است. نظر ملاصدرا در باب سعادت مبتنی بر مسائل بنیادین فلسفه‌ی او یعنی اصالت وجود و تقدم وجود بر ماهیت است. اما علامه، خدا شناسی را اولین مسأله فلسفی می داند، و راه رسیدن به سعادت را شناخت خدا و عمل بر طبق دستورهای او معرفی می کند. از نظر استاد مطهری منتهای سعادت این است که انسان در ناحیه عقل و فکر داراى محکم‌ترین اطمینان‌ها و در ناحیه احساسات و قلب داراى پاک‌ترین نیت‌ها و در ناحیه عمل‏ داراى نیکوترین عمل‌ها باشد. ملاصدرا سعادت را رسیدن به ساحت وجود بر محور معرفت و حکمت نظری می‌داند و از قرب الهی نیز در همین چارچوب صحبت می‌کند. ملاصدرا و بیشتر حکیمان مسلمان شناخت خداوند و کسب معارف الهی (حکمت نظری) و کسب دانش عملی و معارف اخلاقی (حکمت عملی) را از مهم‌ترین عوامل سعادت و جهل به این معارف و دنیازدگی را از موانع رسیدن به سعادت دانسته‌اند. اما تأثیر عمل بر سعادت و کمال نهایی انسان کمتر مورد توجه بوده است که در این رساله با جستجو در آثار ملاصدرا، علامه طباطبایی و استاد مطهری مورد بررسی قرار می‌گیرد.

قدرت عمل ـ که از آن به «ارادة انساني» نيز تعبير مي‌شود ـ حقيقتي اکتسابي، مدّرج و افزايش‌پذير است و اتصاف به آن ذاتي يا تصادفي نيست، بلکه حدوث، بقا و بالندگي آن وابسته به تلاش و مجاهدت آدمي است. با اين وصف، بايد عوامل پيدايش، پايداري و تقويت عمل را مطالعه کنيم. راه‌هاي تقويت قدرت عمل چند چيز است: يکم. يادآوري و توجه که صورت‏هاي متفاوتي دارد (يادآوري شخصي، يادآوري توسط ديگران، يادآوري از راه مشاهدة عمل ديگران، يادآوري از راه تجربة عملي، و يادآوري از راه تداعي معاني)؛ دوم. مقابله با هوا و تضعيف اميال مزاحم؛ سوم. اراده ورزيدن و عمل؛ چهارم. جزئي‌سازي برنامة عمل. اين عوامل به‌صورت مطلق، براي تقويت اراده مفيد هستند و عنصر ايمان در آن لحاظ نشده است؛ يعني در يک فضاي غيرديني يا منکر دين نيز پاسخگو و مؤثرند. در کنار اين عوامل، مي‌توان از عواملي سراغ گرفت که ارادة معطوف به حق را تقويت مي‌کنند و تناسب بيشتري با فضاي ايماني دارند؛ يعني به‌صورت همزمان، هم ايمان و هم قدرت عمل را افزايش مي‌بخشند. به واسطة اين عوامل، به‌صورت تلفيقي قدرت عمل مؤمنانه (تقوا) يا ايمان جاري در عمل (عبوديت) تقويت مي‌شود. شيوه‌هاي تقويت همزمان ايمان و عمل عبارت است از: يکم پرهيز از گناه و هوس براي رضاي خدا؛ دوم. عمل خالصانه؛ سوم. توكل بر خدا؛ چهارم. شنيدن موعظه؛ پنجم. دعا، تضرع و استعانت از خدا؛ ششم. مشارطه، مراقبه و محاسبه؛ هفتم. مراوده با اهل ايمان.

عمل و تحليل عرفاني آن، يكي از مهم ترين مسائل مورد بررسي در اغلب سنت هاي ديني و عرفاني است. اين مسئله در بسياري از منابع دين اسلام، اعم از فقهي، اخلاقي و عرفاني، به عنوان يك موضوع عرفاني قابل ملاحظه است. در آيين هندو نيز عمل در براهمنه ها و پورانه ها و بهگود گيتا مورد تأكيد است. در دو متن حديقةالحقيقه و بهگودگيتا، عمل و انجام تكاليف ديني تبلوري ويژه يافته و از آن به عنوان يكي از بديل هاي طريق رستگاري تعبير شده است. در اين پژوهش، خدا آدمي را براي عمل خلق كرده است؛ بخصوص التزام به اعمال شرعي در همه مراحل سلوك براي همه لازم و ضروري است. تا آنجا كه مي تواند صفات آدمي را تغيير دهد. در حديقه اهل عمل، بر اساس امكان وجودي و اغراض مختلف، متفاوت عمل مي كنند. درحاليكه در بهگود گيتا عمل انسان ها بر اساس گونه ها (كيفيّات ازلي) است. به علاوه، انسان ها بر اساس طبقات مختلف اجتماعي، هريك اعمال و تكاليف خاص خود را دارند. اين نوشتار به بررسي و مقايسه چيستي عمل و ابعاد مختلف آن در دو متن حديقةالحقيقه و بهگودگيتا مي پردازد. يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه حديقة الحقيقه و بهگودگيتا، با تفسير خود از حقيقت عمل، الگويي از عرفان عمل گرا و سلوك معنوي را نشان مي دهند كه مانع اشتغال دنيايي انسان معاصر نيست. افزون بر اين، برخلاف تلقي نادرست از عمل و عمل گرايي و نتايج سوء آن در جهان معاصر، حديقه و بهگودگيتا براي نيل آدمي به شکوفايي معنوي، بر اصالت عمل و انجام تكاليف ديني، اصرار مي ورزند.

پژوهش حاضر با عنوان «حقیقت علم، ایمان و عمل از دیدگاه شهید مطهری، آیه‌الله جوادی آملی و آیه‌الله سبحانی» به منظور تبیین و تشریح نظرات این بزرگان تدوین شده است.در واقع علم از جمله ارزش‌های والا و شناخته‌شده‌ای است که حتی از تعریف بی‌نیاز می‌باشد و تعاریفی که برای آن ارائه شده است همه تعاریف لفظی است. معانی علم، انواع علم، کارکرد و مراتب علم از جمله عناوینی هستند که در فصل علم تحقیق شده‌اند. ایمان هم از مهم‌ترین موضوعاتی است که می‌تواند در وضعیت کنونی بشر به عنوان یک مأمن مطمئن در این دنیای تاریک برای یک دین‌دار مورد توجه قرار گیرد. ایمان، اعتقاد، گرایش و علاقه است. در واقع مجذوب شدن به یک فکر و پذیرفتن آن است و اما عمل در اصطلاح هر فعلی است که با اراده و قصد از جانداری سرمی‌زند و در واقع عمل صالح عملی است که ناشی از نیت الهی، عقلانیت و … باشد. چنین عملی مایه‌ی رشد و بقاء ایمان است.این سه اندیشمند بزرگ درباره‌ی حقیقت علم و ایمان و عمل تعریف متناقضی ندارند بلکه می‌توان گفت نظر هر یک تکمیل‌کننده نظر دیگری است و علاوه بر آن هر یک به بعدی از ابعاد مسأله توجه بیشتری دارند.توجه به تعاریفی که از علم، ایمان و عمل در این نوشتار ارائه شده است به خوبی می‌توان به وجود رابطه‌ای وثیق میان آن‌ها پی برد و نیز می‌توان پاسخ بسیاری از چراها را درباره‌ی علمکرد عالمان بی‌دین و عابدان بی‌علم و مومن‌نمایان بی‌علم و عمل به دست آورد. رابطه علم و عمل یک رابطه طرفینی و متقابل است نه تنها علم بی‌عمل دارای آثار زیان‌بار است بلکه عمل بی‌علم هم خسارت‌بار است. علم و ایمان هم نه‌تنها با یکدیگر تضادی ندارند بلکه مکمل هم هستند. ایمان در روشنایی علم از خرافات دور می‌ماند و در مقبولیت عمل تأثیر دارد و عمل هم در سیراب شدن ایمان و بالا رفتن درجه ایمان تأثیر دارد.

چکیده استکمال انسان بدین معنا است که نفس او به صورت تدریجی، با دو ابزار «علم» و «عمل» واجد کمالات و فعلیت-های ویژه خود در مراتب عالی یا نازل وجود گردد. آنچه در این رساله مورد بررسی و تحلیل است، نقش اعمال اختیاری در سیر استکمال انسان می¬باشد. از آنجاکه عوامل زمینه¬ساز اعتلای عمل¬ تسهیل کننده استکمالند آگاهی از آنها، جهت تقویتشان ضرورت دارد و بدان جهت که موانع رهزنان راه استکمال¬اند، شناخت آنها، اجتناب از آنها و تضعیفشان ضروری است. علم و معرفت، عشق به خدا، ایمان، ذکر، کاهش اشتغال به حس و خیال، پیروی از شریعت، فضایل اخلاقی، استاد و راهنمای مطمئن برای سلوک را می¬توان به-عنوان عوامل اعتلای عمل و اموری همچون حب دنیا، شیطان و اولیایش، تقلید، جهل و عقاید باطل، بی¬ایمانی و ضعف ایمان را می¬توان به¬عنوان موانع عمل در چشم¬انداز ملاصدرا معرّفی نمود. تبیین ملاصدرا درباب نقش عمل و نحوۀ تأثیر آن در سیر استکمال آدمی بر اصول و مبناهایی ازقبیل اصالت وجود و وحدت تشکیکی آن، سنخیت علت و معلول، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، تنوع صور نوعیه نفس، قوس صعود و نزول و فطرت گرایی در اخلاق استوار است. نقش عمل در سیر استکمال آدمی از نظر صدرا بدین¬گونه تبیین می¬گردد: اعمال خیر هم عامل آراستگی به فضایل اخلاقی هستند و هم زمینه ساز نورانیت قلب و افاضه معارف حقیقی است که نشانۀ حیات حقیقی و ملاک سعادت حقیقی¬اند؛ در مقابل، اعمال شرّ سبب تیرگی قلب و محرومیت از معارف حقیقی هستند، که این امر هم نشانه عدم حیات حقیقی و هم ملاک شقاوت حقیقی است. به¬علاوه، در اثر اکتساب اعمال و ملکات نیکو فطرت ثانویه و نوعیت شریف برای آدمی حاصل می¬شود و درمقابل، انسان با اکتساب اعمال و ملکات اخلاقی رذیله، به فطرت ثانویه و نوعیت نازل دست می¬یابد. نهایت سیر انسان از جهت عملْ آن است که یا در نفسانیت (و خود دانی) فرو می¬رود و یا در مقام الوهیت (که هویت حقیقی انسان در اتّصال با آن است) فانی و ذوب می¬شود. در این چشم¬انداز مرگ طبیعی معلول تکامل و پختگی نفس، تا بدان حد است که در ادامه سیر تکاملی خویش از بدن بی¬نیاز و مستقل گردیده و از آن اعراض می¬نماید، و همچنان که می-دانیم،عمل اختیاری از جمله عوامل فعلیت و پختگی نفس در سیر جوهری صعودی یا نزولی آن است. کلید واژگان: ملاصدرا، نفس، عمل، کمال، فضیلت و رذیلت