جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیدایش و رشد هر علمى در گرو خلّاقیت و نوآورى است. فلسفه، که حاصل تأملات عقلانى درباره پرسش هاى بنیادى و نهایى در هر موضوعى است، یکى از عرصه هایى است که ضرورت دارد درباره تحول و نوآورى در آن بیندیشیم. مراد از نوآورى، برداشتن قدم نظرى جدیدى است که به پیشرفت، گسترش و تعمیق یک علم یا پیدایش یک شاخه علمى کمک کند. فلسفه نیز همچون دیگر حوزه هاى تفکر بشرى با نوآورى ظهور و توسعه یافته است؛ اما نگاهى به تاریخ فلسفه نشان مى دهد که این حوزه در مقاطعى از تاریخش دچار گونه اى رکود شده است. تأمل در پرسش هایى که در این زمینه مطرح اند، مى تواند راهگشا باشد. برخى از این پرسش ها بدین قرارند: آیا نوآورى در فلسفه ممکن است؟ چگونه مى توان در فلسفه نوآورى کرد و راهکارهاى آن چیست؟ عوامل و موانع نوآورى کدام اند؟ چه شیوه اى از آموزش و پژوهش در فلسفه مى تواند به نوآورى بینجامد؟ چه دانش هایى به نوآورى در فلسفه کمک مى کنند؟ آیا هر نوآورى اى مطلوب است؟ آیا اعتقاد به نوآورى با شکاکیت و نسبیت در معرفت تلازم دارد؟ آیا فلسفه معاصر اسلامى در مسیر نوآورى است؟ مقاله پیش رو تأملاتى درباره این گونه پرسش هاست، که در آن ضرورت نوآورى، قلمرو آن، زمینه ها و موانع آن و عناصرى که توجه به آنها در آموزش و پژوهش فلسفى مى تواند به نوآورى بینجامد، کانون تأمل قرار گرفته است.

رابطه دین و عقل همواره در تاریخ تفکر بشرى بحث انگیز بوده است. از آنجاکه آشکارترین ظهور عقل در فلسفه است، بحث دین و عقل به بحث دین و فلسفه نیز کشیده شده است. در این نوشتار پس از تعریف فلسفه و دین، دیدگاه برخى از اندیشمندان اسلامى و غربى را در این باره بررسى مى کنیم. برخى از کسانى که میان دین و فلسفه هماهنگى نمى بینند، معتقدند که دین بر عقل مقدم است و تمسک به عقل در فهم دین مجاز نیست؛ برخى نیز عقل را مقدم بر دین مى دانند. بیشتر اندیشمندان اسلامى تعارضى میان عقل و دین و در نتیجه ناسازگارى ذاتى میان دین و فلسفه نمى بینند و معتقدند که حکم صریح و قطعى عقل با حکم قطعى شرع هرگز تعارضى نخواهد داشت و در صورت مشاهده تعارض حکم قطعى عقل با حکم ظنى شرع، باید حکم ظنى شرع را تأویل کرد.

.

مسئله حسن و قبح ذاتي، از مسائل بسيار بحث‌انگيز در تاريخ علوم اسلامي به‌ويژه علم کلام بوده است. مخالفان و موافقان برداشت‌هاي مختلفي از اين ديدگاه داشته‌اند. در يکي از تقريرهاي مشهور اين ديدگاه، منظور از «ذاتي» در اين ترکيب، «ذاتي باب برهان» دانسته شده است. در عين حال،‌ چنين معنايي مورد رد و انکار پاره‌اي از متکلمان و فيلسوفان معاصر قرار گرفته است. اين مقاله، با به‌کارگيري روش توصيفي ديدگاه‌هاي مدافعان و مخالفان را توصيف و سپس با استفاده از روش عقلي و انتقادي به پاسخ نقدهاي مخالفان پرداخته و در پايان به اين نتيجه رسيده که نقدهاي مطرح‌شده يا ناشي از خلط حسن و قبح فعلي و اخلاقي بوده است و يا معلول سوء‌برداشت يا عدم دقت در معناي ذاتي باب برهان بوده و يا به سبب پيش‌فرض‌هاي اثبات‌ناشده‌اي مثل تفکيک ميان مقتضيات عقل عملي و عقل نظري است.

كتاب وحدة التجربة الفلسفية تعریب شده The Unity of Philosophical Experience اثر اتين ژيلسون می باشد که توسط طارق عسيلي به عربی برگردانده شده است. اثر مذكور مانند سایر آثار اتين ژيلسون از نظر نگارش روان و رسا مي‌باشد. در ترجمه قواعد ويرايش و نگارش در حد مطلوبي رعايت گرديده است. مطالب كتاب در هر فصل و كل اثر از نظم و انسجام لازم برخوردار است. در مورد رويكرد اثر نسبت به فرهنگ و ارزش هاي اسلامي و مسايل مربوط به نظام جمهوري اسلامي مي‌توان چنين گفت كه اين اثر بحثي تحليلی در تاريخ فلسفه است و چگونگي گذار از فلسفه قرون وسطي به فلسفه جديد را تحليل كرده است و در عين حال كه مواجهه با برخي مسائل جديد را مهم و ضروري مي‌شمارد، با برخي عبورها و گذرها و شالوده شكني‌ها موافق نيست. مثلاً، طرد نظريه صور طبايع و يا طرد نظريه نفوس و عقول را در دكارت چندان موجه نمي‌يابد و مكانيسم دكارتي را با مشكلات بيشتري همراه مي‌داند. این کتاب از چهار بخش و دوازده فصل تشکیل شده است . در فصل اول با عنوان «نفوذ اصالت منطق در فلسفه» کلیات و مباحث و سیر بحث اصلی مطرح می شود . در فصل دوم که «تاثیر اصالت علم کلام در فلسفه »نام گرفته، از مداخله نابجای اهل کلام در مسائل فلسفی و سعی ایشان در بی اعتبار نشان دادن آنها بحث شده و عواقب سوئ این مداخله خاطر نشان شده است . فصل سوم با عنوان «راه شک» بحثی است درباره تاثیر اصحاب تسمیه, به ویژه «اکام» در مسائل فلسفی و این که چگونه این مذهب راه را برای شکایت هموار ساخت . نگارنده در فصل چهارم «فلسفه قرون وسطی» نشان می دهد که این جریانات چگونه به بی اعتبار شدن و از کار افتادن فلسفه قرون وسطی منتهی گردید. فصل چهارم تا هشتم بحث مشبعی است درباره فلسفه دکارت, میزان بهره گیری و اثرپذیری وی از اسکولاستیک و نیز تاثیر وی در فلاسفه آینده. البته در فصل هفتم و هشتم چگونگی پیدایش فلسفه «مالبرانش», «بارکلی» و «لاک» از فلسفه دکارت و پیدایش فلسفه هیوم از فلسفه اینها نیز باز نموده شده است . عناوین فصل های چهارم تا هشتم عبارت اند از: «اصالت ریاضیات دکارت», «اصالت روح در فلسفه دکارت», «ایده آلیسم دکارت» و «دوره انحطاط مکتب دکارت». در فصل نهم «اصالت فیزیک کانت» روشن می شود که کانت چگونه تحت تاثیر هیوم واقع شده است و نیز اصالت اخلاق روسو و فیزیک نیوتن چه اندازه در وی تاثیر نهاده است . فصل دهم با عنوان «اصالت جامعه شناسی اوگوست کنت» به نقد و تحلیل افکار اگوست کنت و فلسفه تحصیلی یا علمی اختصاص دارد و در آن نتایج زیان بار این فلسفه آشکار شده است. فصل یازدهم «دوران انحطاط فلسفه جدید» بررسی اجمالی است از علل انحطاط و سیر نزولی فلسفه جدید و عواقب آن تا اوایل قرن بیستم. آخرین فصل نیز بیان اجمالی از کلیات مسائل «وجود» است که اساس و موضوع تمام فلسفه ها و رشته وحدتی است که همه آنها را به هم می پیوندد. کتاب با فهرست اعلام و ماخذ به پایان می رسد .

ابن سینا نظریه آراء محموده خویش را بر پایه تقسیم مبادی اقیسه و دقت در تداخل بین آنها، شناخت قوای انسان با تأکید بر عقل عملی و ارتباط‌های سه گانه آن با عقل نظری، بدن و نفوس اجرام سماوی و بررسی نقش آن در تولید مشهورات، و نیز روش شناسی در صناعت جدل به ویژه در مقایسه با برهان و توجه به جایگاه شهرت در فن جدل استوار ساخته است. آراء محموده از نظر ابن‌سینا مشهورات مطلقه‌ای هستند مانند «عدل خوب است» که عامه مردم با تکیه بر اذعان همگانی و متأثر از اسباب شهرت، آنها را بدیهی می‌انگارند و بدان‌ها جزمی در حد یقین دارند. این جایگاه، کارکرد مهمی درجهت مصالح اجتماعی به این قسم قضایا بخشیده است. از نظر ابن سینا تنها با آزمون فطرت عقل می‌توان خود را از اسباب شهرت فارغ انگاشت و آنگاه شک در آراء محموده و اولیات باب برهان را به عقل نظری عرضه داشت. در این شرایط عقل می‌یابد که قادر به تشکیک در آراء محموده هست ولی نمی‌تواند در اولیات عقلی شک کند و اینچنین جزم به آراء محموده از جزم به اولیات متمایز می‌گردد. البته ابن سینا صدق پذیری این قضایا را پذیرفته و بررسی آنها در باب برهان و حصول یقین نظری بدانها را میسر می‌داند. حاصل این دو نگاه شکل‌گیری دو سطح در اخلاق است. اخلاقی در سطح عامه مردم که از کلیات عقلی ناتوان هستند ولی به آراء محموده مانند اولیات یقین دارند. و اخلاقی شامل قضایای کلی یقینی معطوف به عمل در قلمرو عقل نظری که حکمت عملی ثابت و جاودانه را در سطح حکما رقم می‌زند.