جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

احمد اولدالی استادیار مطالعات اسلامی در دانشگاه اکس مارسی در فرانسه و پژوهشگر مؤسسه مطالعات و تحقیقات در مورد جهان عرب و اسلام (IREMAM) است. پژوهش اصلی او بر روی کلام اسلامی، تفسیر قرآن و فقه اسلامی متمرکز است. او دکتری خود را در رشتۀ مطالعات اسلامی از دانشگاه اکس مارسی دریافت کرده و نویسندۀ چندین اثر در باب هرمنوتیک قرآنی، نظریۀ فقه و اقلیت‌های دینی در جهان اسلام در دورۀ میانه است. جدیدترین اثر او کتابی با عنوان «عقل و وحی در اسلام» (بریل، ۲۰۱۹) و موضوع پژوهش وی در حال حاضر درک و رواج تفاسیر عقلی فخرالدین رازی است.

بوریس لارنس (متولد ۱۹۴۱) صاحب کرسی نانسی و جفری مارکس در علوم انسانی و استاد دین در دانشگاه دوک است. او دکترای خود را در رشته تاریخ ادیان از دانشگاه ییل اخذ کرده است و از آن زمان به تحقیق درباره فرهنگ‌ها، زبان‌ها، و سنت‌های دینی جوامع غرب آسیا و جنوب آسیا مشغول بوده است. از جمله آثار او می‌توان به الله کیست؟ (Edinburgh University Press, 2015)، گزیده آثار بروس لارنس: اسلام فراتر از مرزها (Duke University Press, 2021) و جهان‌وطن‌گرایی اسلامی ( John Wiley & Sons, 2021) اشاره کرد.  

مساله تَشْبیهْ وَ تَنْزیه یکی از مسائل مهم کلامی است. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و تمایلات بشری میل به تشبیه است. منشاء اعتقاد به تشبیه یا تنزیه بستگی به تصور انسان از ذات، صفات و افعال خداوند و میزان همانندسازی آن به انسان در جهت فهم وشناخت بهتر و ملموس تر از پروردگار دارد. اگر انسان قائل شود به این که خداوند در ذات و صفات شبیه انسان است قائل به تشبیه شده است و اگراین صفات را از خداوند سلب کند قائل به تنزیه شده است. نوشتار حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و بارویکرد کلامی-تفسیری به جمع‌آوری داده‌ها به شیوه کتاب‌خانه‌ای و سپس به تحلیل و بررسی نظرات متکلمان و مفسران فریقین به مسئله تشبیه خدا به انسان در افعال اخلاقی پرداخته است. یافته‌های به دست آمده در این پژوهش که از تعالیم قرآن بدست می‌آید این است که خدا در قرآن به عنوان موجودی اخلاقی ترسیم و معرفی شده‌است. افعال اخلاقی خدا در قرآن شامل افعالی مانند اعطای نعمت، رفتار عادلانه، نظام پاداش و جزا و... در دنیا و آخرت و نسبت به همه یا برخی از انسان‌هاست. همچنین اخلاقی‌بودن خدا در قرآن هم از جهت نسبت دادن افعال اخلاقی به او و هم نفی افعال غیراخلاقی از او می‌تواند مورد توجه باشد.

«عدم سازگاری شرع مقدّس با خشونت»، به‌عنوان گزاره‌ای که بسیاری از علما و محققان را به تکاپوی کشف قواعد اصطیادی به‌منظور تعدیل احکام کیفری اسلام نظیر رجم، سوزاندن، قطع ید و... در تلاقی با نظام‌های بین‌المللی واداشت، درنهایت به صدور قواعدی نظیر قاعده حرمت تنفیر از دین، حرمت موهون نمودن دین و... منجر گردید. قواعدی که اگرچه درنهایت جلوی اقامه برخی مجازات‌ها را گرفت؛ اما ازآنجا ‌که بر نوعی مصلحت‌سنجی استوار بودند از حیث اِسنادی، نافی خشونت‌آمیز بودن احکام اسلامی از اساس نشدند. چالشی که از نگاه نگارنده، به‌ غفلت از فلسفه احکام و تأثیرپذیری آن‌ها از مقتضیات زمانی و مکانی و اهتمام ویژه‌ شارع مقدس بر حرمت اسراف بر نفس مکرَم برگشته؛ و درنهایت منجر به تأسیس قاعده نفی خشونت در اسلام به‌عنوان راه‌حل نهایی این جستار و محور اصلی مسئله رساله حاضر، ارائه ‌شده است. این پایان‌نامه با روش توصیفی-تحلیلی در پنج فصل تدوین شده است. ضمن بررسی کلیات تحقیق در فصل نخست، در فصل دوم تلاش شد در راستای بررسی مبانی نظری قاعده نفی خشونت، ابتدا به بررسی واژگان مرادف و مقابل خشونت در متون شرعی پرداخته و سپس مبانی نفی خشونت در ادلّه و اصول متخذ از آن‌ها بررسی گردد. در فصل سوم پرسشی بنیادین در حوزه کیفری مبنای بحث قرار گرفت و آن بررسی طریقیت و موضوعیت شکل اجرای مجازات‌ها در اسلام بود. در این راستا دیدگاه اسلام در مورد فلسفه مجازات‌ها و تضارب اندیشه‌های علما به همراه مستنداتشان مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت در فصل چهارم موارد تطبیق قاعده نفی خشونت در احکام شرعی تحلیل شد که در پایان به ارائه یافته پژوهش و نیز پیشنهاداتی شد که در فصل پنجم بیان شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد قاعده «نفی خشونت در اسلام» را باید متناظر با روح شریعت و به‌عنوان یک قاعده نظارتی و حکومتی در نظر گرفت. این قاعده بر پایه رحمانیت اسلام و کرامت انسانی استوار است و هدف آن تنظیم و تعدیل احکام اجتماعی و اجرای قوانین اسلامی است. بدین معنی که هرگونه حکم یا عملی که دون شأن آدمی و در تعارض با حقوق و کرامت ذاتی او و خِرَد و عقلانیت جمعی یا مخالف با عقل قطعی باشد در اسلام نفی شده است.

پراکندگی یهودیان ()Jewish diasporaیکی از طولانیترین و پیچیدهترین پدیدههای تاریخ بشری است که از زمان تبعید بابلی در قرن ششم پیش از میلاد آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد. این پراکندگی تأثیرات عمیقی بر زندگی یهودیان در ابعاد مختلف تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی داشته است. در طول قرنها، جوامع یهودی در مناطق مختلف در سراسر جهان مستقر شدهاند که منجر به ایجاد مجموعهای غنی از آداب و رسوم فرهنگی، مناسک مذهبی و ساختارهای اجتماعی شده است. این پراکندگی امکان ترکیب سنتهای یهودی با آداب و رسوم محلی را فراهم کرده و سبب تقویت نمودهای منحصر به فرد هویت یهودی شده است. در نتیجه، جوامع پراکنده سهم بسزایی در تکامل کلی فرهنگ و زندگی مذهبی یهودیان داشتهاند. یکی از تأثیرات قابل توجه پراکندگی بر زندگی یهودیان، توسعه فرقهها و جنبشهای مختلف یهودی است. از آنجایی که یهودیان در کشورهای مختلف ساکن شدند، با هنجارهای فرهنگی و اعمال مذهبی گوناگونی مواجه شدند که بر باورها و ساختارهای جمعی خودشان تأثیر گذاشت. این امر منجر به ظهور جنبشهای مذهبی متمایز مانند یهودیت اصلاحگرا، محافظهکار و ارتدوکس شد که هر کدام منعکسکننده ارزشها و تجربیات جامعه مربوطه خود هستند. تنوع در عمل یهودیت، درک بیشتری از یهودیت را به عنوان یک سنت پویا و در حال تحول به جای یک ایمان یکپارچه، تقویت میکند. - سوال اصلی و فرعی تحقیق : -پراکندگی یهودیان چگونه بر زندگی آنها در جوامع مختلف تأثیر گذاشته است؟ - پراکندگی چه تأثیری بر هویت یهودیان داشته است؟ - چگونه یهودیان در جوامع مختلف با چالشهای اجتماعی و فرهنگی مواجه شدهاند؟ - نقش پراکندگی در شکلگیری و تحول مذهب یهودیت چیست؟

پژوهش حاضر با عنوان «شاخصه‌های عقل‌گرایی و نص‌گرایی در شیعه» به واکاوی یکی از مباحث بنیادین معرفت‌شناختی در اندیشه اسلامی، یعنی نسبت عقل و نص، و پیامدهای آن در نظام فکری شیعه می‌پردازد. این موضوع، از دیرباز ذهن اندیشمندان مسلمان را درگیر کرده و سبب شکل‌گیری نحله‌ها و جریان‌های فکری متنوعی در عرصه‌های کلام، اصول فقه، تفسیر و دیگر علوم اسلامی شده است. مسأله اصلی این پژوهش، شناسایی مؤلفه‌ها و شاخصه‌هایی است که عقل‌گرایی و نص‌گرایی را در سنت فکری شیعه از یکدیگر متمایز می‌سازد و تعیین جایگاه عقل در منظومه معرفت دینی شیعه است. در این راستا، تلاش شده است تا ضمن بررسی مفهومی دو جریان یادشده، با تحلیل محتوای متون اصلی کلامی و حدیثی، شاخصه‌های عقل‌گرایی و نص‌گرایی در سنت شیعی استخراج و تحلیل گردد. پژوهش نشان می‌دهد که این دو جریان برخلاف تصور تقابلی رایج، نه دو نحله گسسته و متقابل، بلکه دو گرایش درون‌مذهبی هستند که در تعامل مستمر با یکدیگر، بستر پویایی و تحول فکری شیعه را فراهم ساخته‌اند. رویکرد این تحقیق تلفیقی از روش توصیفی ـ تحلیلی و تحلیل محتوای کیفی است و در گردآوری داده‌ها نیز از منابع کتابخانه‌ای بهره گرفته شده است. پژوهش در چهار فصل سامان یافته است: فصل نخست به مفاهیم بنیادین، مسأله پژوهش، اهداف، روش و پیشینه اختصاص دارد؛ فصل دوم به بررسی جایگاه عقل در قرآن و روایات و نسبت آن با نقل در نگاه امامیه می‌پردازد؛ فصل سوم شاخصه‌های عقل‌گرایی را در سنت فکری شیعه با تمرکز بر عناصری چون عقل به‌مثابه منبع، ابزار و قرینه، تحلیل می‌کند؛ و فصل چهارم، با تحلیل تطبیقیِ جریان‌های عقل‌گرایی و نص‌گرایی، به بررسی مصادیق تاریخی این دو رویکرد در میان متفکران برجسته امامیه می‌پردازد. دستاورد اصلی این پژوهش، ارائه الگویی برای تحلیل و سنجش دیدگاه‌های متفکران شیعه در نسبت‌سنجی عقل و نقل است. این الگو نشان می‌دهد که عقل در سنت امامیه، از جایگاهی فراتر از ابزار فهم برخوردار است و در موارد متعددی به‌مثابه منبع مستقل معرفت دینی تلقی شده است. این فهم، به‌ویژه در دوران غیبت معصوم، نقش بسزایی در توسعه اصول فقه و نظام اجتهاد ایفا کرده و تعامل فعال با متون دینی را ممکن ساخته است. افزون بر این، تحلیل مقایسه‌ای دیدگاه‌ها در تاریخ فکری شیعه نشان می‌دهد که گرایش به عقل‌گرایی حداکثری یا حداقلی، بسته به دوره تاریخی، شرایط اجتماعی و روش‌شناسی هر متفکر، تفاوت‌هایی بنیادین داشته است.

پژوهش حاضر با روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی درصدد پاسخ به مسأله طبیعت انسان در مسیحیت و با ارتکاز بر انسان‌شناسی فیلسوف و متکلم رنسانس کارولنژی، یوهانس اسکاتوس اریوگنا شکل گرفته است. اریوگنا در ساختاری از فلسفه نوافلاطونی و با بهره‌گیری از سنت تفسیری درباره هگزامرون کتاب مقدس به مسأله طبیعت انسان می‌پردازد. وی طبیعت انسان را یک ایده در ذهن الهی می‌داند که ذات آن الوهیت و تجلیات آن، مراتب ماهوی طبیعت مخلوق است. در حالی که ماهیت‌گرایی مسیحیت لاتین همواره با نگاه ارسطویی به مباینت مقولات ماهوی توجه دارد، اریوگنا با جمع ماهیت گرایی و ذات گرایی، عالم ماهوی کنونی را با جذبه طبیعت انسان به جوهر عقلی خود و سپس با فیض به کتم ذات الوهیت معطوف می‌دارد. در کتاب چهارم پریفیسئون، آراء ویژه اریوگنا در باب طبیعت انسان با تآویل او از روایات پیدایش تورات تصریح می‌گردد و او در کتاب پنجم، طبیعت انسان را با دیالکتیک منفی فراعقلی به سمت سرّ تنزیهی و ذات الهی خود سوق می-دهد. نگارنده در این رساله ضمن روشن کردن ابعاد انسان‌شناسی اریوگنا، برخی از رویکردهای تفسیری اریوگناپژوهان را بر آراء وی ازجمله در مقولات خاص هستی‌شناختی طبیعت انسان همچون ماهیت حیوانی و فردیت پردیسی مورد تحقیق و نقد قرار داده است. همچنین با تدقیق در آموزه‌های پریفیسئون، معرفت‌شناسی متناظر با هستی‌شناسی در اریوگنا مورد بررسی قرار گرفته که در آثار اریوگناپژوهان بدین سیاق و روال به آن پرداخته نشده است.

هوش مصنوعی از زمان معرفی رسمی در سال 1956، پیشرفت‌های چشمگیری داشته و توانسته است در حوزه‌های خاصی از توانایی‌های شناختی انسان پیشی بگیرد. با این حال، مسئله خودآگاهی و احساسات در ماشین‌ها همچنان موضوعی بحث‌برانگیز در فلسفه و علوم شناختی است. از یک سو، دیدگاه‌هایی وجود دارند که با استناد به پیشرفت‌های فناوری، امکان ظهور خودآگاهی در ماشین‌ها را پیش‌بینی می‌کنند. از سوی دیگر، مخالفان با تأکید بر ماهیت غیرمحاسباتی آگاهی انسان، امکان تقلید آن توسط ماشین‌ها را ناممکن می‌دانند. ملاصدرا، فیلسوف اسلامی، خودآگاهی را مرتبه‌ای از وجود می‌داند که در سیر تکاملی نفس از طریق حرکت جوهری تحقق می‌یابد. این پژوهش با اتکا به چارچوب حکمت متعالیه، به بررسی این پرسش می‌پردازد که این پژوهش با اتکا به مبانی حکمت متعالیه، به بررسی امکان تحقق خودآگاهی برای هوش مصنوعی می‌پردازد و نیز امکان تعمیم مفاهیم و تعابیر فلسفیِ علم حضوری، تکوّن هویت وجودی انفسی و حرکت جوهری و درنهایت امکان شکل‌گیری خودآگاهی برای هوش مصنوعی را بررسی و تحلیل می‌نماید. اهمیت موضوع خودآگاهی در هوش مصنوعی از جنبه‌های فنی، علوم شناختی و فلسفی مورد تاکید قرار می‌گیرد. چالش‌های فنی در شبیه‌سازی خودآگاهی، امکان تحقق آن، تأثیرش بر توسعه فناوری‌های آینده و نقش آن در تعامل انسان و ماشین، همگی نشان‌دهنده ضرورت بررسی این موضوع هستند. این پژوهش با بررسی مبانی حکمت متعالیه (مانند اصالت وجود، حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول و تجرد نفس) و مقایسه آن‌ها با ساختار و قابلیت‌های هوش مصنوعی، به این نتیجه می‌رسد که هوش مصنوعی فعلی فاقد حالات ذهنی واقعی و علم حضوری است و تنها قادر به تقلید رفتاری از انسان می‌باشد. مبانی حکمت متعالیه می‌توانند الهام‌بخش طراحی سیستم‌های هوش مصنوعی بیولوژیک شوند، اما انطباق کامل آن‌ها با ساختار مادی-الگوریتمیک ماشین با چالش‌های جدی مواجه است. دستیابی هوش مصنوعی به خودآگاهی، به رغم دشواری عقلی و عملی، ناممکن مطلق تلقی نمی‌شود، اما وقوع آن منوط به شرایطی فراتر از صرف توان تکنولوژیک است.

برخی از سوره‌های قرآن دارای آیاتی به ظاهر پراکنده هستند که برای یافتن پیوستگی آیات و غرض واحد سوره که به همان دلیل نازل شده‌اند، نیاز دارد از روش‌های نوین از جمله تحلیل محتوا استفاده شود. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از رویکرد تحلیل محتوا، سوره سبأ را مورد بررسی قرار داده است. در همین راستا، نخست در بخش کمی مضامین سازمان‌دهنده، پایه و فراگیر سوره سبأ استخراج شد و در بخش کیفی هم‌گرایی محتوایی و موضوعی مضامین استخراج شده، تبیین گردید. بررسی انجام شده نشان می‌دهد، سوره سبأ دارای سه مضمون فراگیر خدا‌شناسی، معاد‌شناسی و رسول‌شناسی است. مضمون خدا‌شناسی، بیشتر مباحث را به خود اختصاص داده است و دارای مضامین فرعی 1- صفات الهی 2- عدم شایستگی شرکای الحاقی 3- آیات الهی 4- انبیاء کارگزاران الهی 5- عامل گمراهی تبعیت ابلیس، است. همچنین برخی از صفات الهی مانند حکیم، خبیر، حفیظ و... در این مضمون تبیین شده است و اینکه فقط خدای یکتا سزاوار پرستش است. دربخش معاد‌شناسی، وقوع قیامت را حتمی و ضروری می‌داند؛ همچنین وضعیت مشرکان را در قیامت توصیف می‌کند و شامل زیر مجموعه های آن: چیستی معاد، انکار قیامت، منکران قیامت، پاسخ به منکران و فرجام انکار است. دو مبحث خدا‌شناسی و معاد‌شناسی، 89 درصد مباحث سوره را در‌بر دارد و در واقع مباحث معاد‌شناسی بر اساس خدا‌شناسی بیان شده است که نشان‌دهنده اهمیت خدا‌شناسی می‌باشد. رسول‌شناسی، 11 درصد و بخش کوچکی از سوره را به خود اختصاص داده است، این مضمون فراگیر شامل مضامین پایه : نیاز انسان به هدایت الهی، منشأ وحی، مزد رسالت، هشدار از عذاب قیامت، جاودانی و جهانی بودن رسالت خاتم و غلبه مطلق می باشد.