جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایگناتس گلدتسیهر، از مشهورترین خاورشناسان غربی، معتقد است که روش مسلمانان در نقد روایات عمدتاً محدود به نقد إسناد حدیث بود و داوری دربارۀ ارزش محتوای روایات نیز به صحت إسناد بستگی داشت. پس از گلدتسیهر نیز، برخی از خاورشناسان به نتایجی مشابه دست یافتند و نظریات او را تأیید کردند. محققان مسلمان در نقد این نظریات، قواعدی را ذکر کرده‌اند که دالّ بر نقد متن است و معتقدند که محدثان اهل سنت از قرن اول در کنار نقد و بررسی اسناد روایات، به نقد متن نیز توجه داشتند. در این مقاله، دیدگاه گلدتسیهر، منتقدان مسلمان و نیز دیدگاه جاناتان براون، از محققان مسلمان معاصر در غرب، در این مبحث بررسی شده و نکات قوت و ضعف آن‌ها نشان داده شده است. براون معتقد است که نقد متن تا قرن چهارم به شکل پنهان و در لفافۀ نقد سند انجام می‌شد و پس از تألیف منابع اصلی حدیث و از قرن پنجم و ششم بود که برخی علما به نقد متنی صریح روی آوردند. با این حال، به نظر می‌رسد که نقد متن حدیث در میان برخی محدثان قدیم نیز صراحتاً رایج بوده و نیازی به پنهان کردن آن نمی‌دیدند. در پایان مقاله، جهت تکمیل و تأیید بحث، به نمونه‌هایی از روایات اشاره شده و نتایج یک پژوهش نو در جهان غرب دربارۀ مبحثی تاریخی در صحیح بخاری و صحیح مسلم، که به روش نقد متن انجام شده، گزارش شده است.

به استناد بسیاری از آیات و روایات، ائمه اطهار تنها کسانی هستند که پس از خدا و پیامبر آگاهی کامل به معارف قرآن و مراد و مقصود آیات آن دارند. ائمه با توجه به نیاز بشر، به تفسیر و تبیین آیات قرآن کریم پرداخته‌اند. با توجه به اهمیت و جایگاه ویژۀ گونه‌شناسی روایات در تفسیر قرآن کریم از یک سو و کثرت روایات تفسیری اهل بیت از سوی دیگر، در این مقاله، با توجه به اینکه تاکنون روایات امام حسن در تفسیر گونه‌شناسی نشده، تنها روایات تفسیری امام حسن تحلیل و بررسی شده است. هرچند روایات تفسیری حضرت نسبت به امامان دیگر اندک است، همین روایات اندک دست‌مایۀ خوبی برای کشف نگاه امام حسن به چگونگی تفسیر است. بر اساس این پژوهش، مهم‌ترین گونه‌های تفسیری روایات امام حسن عبارت است از: ذکر سبب نزول، بیان معنی مفردات، بیان بطون آیات، تبیین آیات از راه بیان مصادیق، تبیین آیات الاحکام، ذکر جزئیات داستان‌های قرآن کریم، استناد و استشهاد به آیات، عمل به آیه با عمل به مفاد آن، علم قرائت، فضایل و خواص قرائت سوره‌ها و آیات. روش امام حسن در تفسیر قرآن کریم عبارت است از: تفسیر قرآن با سنت، استناد به قواعد زبان عرب. مبانی قرآن‌شناختی امام حسن در تفسیر قرآن کریم عبارت است از: هدایتگری قرآن و صیانت قرآن از تحریف.

یکی از موضوعات قرآنی که دیدگاه‌های مختلفی دربارۀ آن مطرح شده، حروف مقطعۀ قرآن کریم است. در تفسیر این حروف و اینکه منظور خداوند متعال از آن‌ها چه بوده، سخنان متفاوتی بیان شده است. در این میان، برخی از روایات به تفسیر این حروف پرداخته‌اند؛ از جمله این روایات، حدیثی است که در کتاب معانی الاخبار شیخ صدوق آمده که تمام حروف مقطعه را تفسیر کرده است. از آنجا که این حدیث به عنوان منبع تفسیری در منابع بعد از ایشان و از جمله در تفاسیر روایی فراوان مورد استناد واقع شده است و در جاهای مختلف از این کتب به آن استناد شده، این پرسش مطرح می‌شود که میزان اعتبار و ارزش این حدیث چه اندازه است؟ و آیا می‌توان به عنوان یک منبع معتبر بر آن اعتماد کرد؟ در این تحقیق، مشخص شده که حدیث مذکور نه سند معتبری دارد و نه متن پذیرفتنی؛ بنابراین در تفسیر این حروف نمی‌‌توان بر آن تکیه کرد.

تحلیل صدوری و متنی روایات تفسیری پیامبر اکرم2، موضوعی پویا و از جهت ضرورت، از مورد نیازترین مباحث در بین مسائل علوم قرآنی و حدیث و نیز تفسیر قرآن به شمار می‌رود. در این تحقیق سعی شده اولاً روایات تفسیری پیامبر2 در یک روش تطبیقی و از طرفی، از بین منابع تفسیری فریقین، اهمّ منابع تفسیری شیعی و اهل سنت مورد بررسی قرار بگیرد؛ ثانیاً در بحث نحوۀ برخورد مفسران با این روایات تفسیری، مسائلی چون شناسایی روش‌های تعامل آن‌ها براساس معیارهای موجود، و نیز توجه به نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها، و از همه مهم‌تر تحلیل صدوری و متنی این روایات، مورد کاوش قرار گرفته است؛ ثالثاً توجه به اعتبار و جایگاه روایات تفسیری منقول از پیامبر2 از دیدگاه مفسران فریقین، مسئلۀ دیگری است که در این مقاله به آن اشاره شده است. همچنین، در بررسی و تحلیل صدوری و متنی که از برخورد مفسران فریقین با این روایات تفسیری به عمل آمد، سه گروه، قابل‌ملاحظه‌اند: گروهی که تنها به نقل روایات بسنده کرده و گروهی که افزون بر نقل، و ضمن آوردن روایات نبوی، این روایات را مورد تحلیل سندی و متنی قرار داده و با توجه به تسلط آن‌ها در حوزۀ علم‌الحدیث و واقف بودن ایشان به علوم حدیثی ازجمله علم رجال، طرق روایتی مختلفی را برای روایات مذکور آورده و علاوه بر نقد و بررسی و در صورت ضعیف بودن روایتی، چه از جهت متنی و چه از جهت سندی، به دلایل ضعف آن‌ها می‌پردازند. گروه سوم هم مفسرانی هستند که روایات تفسیری را به صورت تطبیقی با روایات اهل بیتg، مورد مقایسه یا نقد قرار داده‌اند.

کتاب کافی، مهم‌ترین اثر برجای مانده از دورۀ حدیث‌پژوهان پیشین به شمار می‌رود. این کتاب که دربردارندۀ موضوعات اعتقادی، اخلاقی و رفتاری است، به سبب باب‌بندی قوی و دریافت احادیث، از مهم‌ترین نویسندگان حدیث شیعه، از آغازین روزهای عرضه، مورد استقبال جامعه علمی شیعه قرار گرفت. در این مقاله، به بازشناسی منابع کلینی در تدوین کافی پرداخته شده تا اتقان این کتاب روشن گردد، زیرا از نگاه قدما، صحت حدیث مبتنی بر دریافت آن از اصول مورد اعتماد اصحاب است. این پژوهش نشان می‌دهد که تجلیل بزرگان از کافی به دلیل اخذ روشمند کلینی از مهم‌ترین کتب اصحاب است و اعتبارسنجی احادیث کافی به روش حوزۀ حله با روش کلینی در تدوین کتاب خویش هم‌خوانی ندارد و لازم است در راستای اعتبارسنجی روایات کتب پیشینیان، منابعی که مؤلفان، احادیث کتاب خود را از آن‌ها دریافت کرده‌اند، شناسایی و ارزش‌گذاری شود.

تلاش برای تعریف دقیق اصطلاح «حدیث موضوع» و فهم درست آن، در ارزیابی و اعتبارسنجی دقیق از روایات تأثیر مستقیم دارد، درک عمومی از حدیث موضوع به معنای برساخته‌شده و به دروغ به پیامبر2(و معصومینg) نسبت‌داده‌شده است؛ اما اضافه نمودن قید غیرعمدی در تعریف حدیث موضوع، با تعلیل شأن و جایگاه حدیث، بی‌شک به گاهِ شناسایی و اعتبارسنجی روایات، بر وسعت دایرۀ احادیثی که موضوع دانسته می‌شود، می‌افزاید و همان‌گونه که حدیثِ موضوع آسیبی جدی بر پیکرۀ روایات است، جعل‌انگاری نیز آسیبی دیگر است. این پژوهش با آسیب‌‌شناسی تعریف حدیثِ موضوع و با هدف ارائۀ تصویری روشن از آن سامان یافته است. ازآن‌رو که تعریف حدیث موضوع مبتنی بر روایت «من کذب» است، پس از نقد و بررسی اجمالی نظر برخی محققان دربارۀ حدیثِ موضوع، روایت مذکور با رویکرد تحلیل مفهومی و فرایندی(رویکرد جامعه‌شناختی) مبتنی بر قرآن مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجۀ تحلیل و بررسی، از یک سو تصویری روشن از حدیث موضوع ارائه می‌دهد و از سوی دیگر در حوزۀ شناسایی انواع احادیث جعلی و نیز اقسام جاعلان سودمند است. با این تحلیل که مبتنی بر قرآن است می‌توان رفتار مخالفان و دروغ‌پردازان بعد از پیامبر را که عموماً در اردوگاه منافقان قرار می‌گیرند، پیش‌بینی نمود.

یکی از جریان‌های مؤثر در جعل و تحریف روایات حوزۀ مهدویت، قیام محمد بن عبدالله بن حسن مثنی(۱۰۰ـ145) از سادات حسنی است. این فرد در اواخر دوران بنی‌امیه اقدامات خود را آغاز کرد و از نامزدهای اصلی به دست گرفتن خلافت پس از سرنگونی بنی‌امیه بود و بدین جهت پس از به قدرت رسیدن بنی‌عباس نیز از اقدامات خود برای کسب خلافت دست برنداشت. ویژگی‌هایی مانند انتساب به پیامبر، زهد، عبادت و آگاهی به علم فقه و حدیث باعث شد هواداران او در میان عامۀ مسلمانان چنین القا کنند که او همان مهدی موعود است تا حمایت تودۀ مسلمان را به دست آورند. شواهدی از جعل و تحریف برخی روایات مهدویت از سوی هواداران وی وجود دارد. یکی از روایات منتسب به پیامبر روایتی است که از وجود لکنت زبان در مهدی موعود خبر می‌دهد. نوشتار حاضر در صدد رد انتساب این روایت به پیامبر و ساختگی بودن آن از سوی طرفداران محمد بن عبدالله مذکور است.

فقه‌ الحدیث از ارزشمندترین علوم اسلامی است، زیرا حدیث در اسلام، دومین منبع فراگیری دین محسوب می‌شود و بدون آشنایی با سنت نمی‌توان اسلام را شناخت. فقه‌ الحدیث ما را با معنای متون احادیث آشنا می‌سازد، ولی مراجعه به متون احادیث، بدون توجه به مبانی لازم، امکان انحراف را در پی خواهد داشت. از این‌ رو، تلاش‌های فراوانی از سوی علمای مسلمان برای تدوین قواعد و مبانی فهم صحیح از روایات صورت گرفته که علم اصول فقه، نشانگر بخشی از این تلاش‌هاست. برخی از محققان حدیث نیز در هنگام شرح روایات، روش و قواعدی به کار برده‌اند که استخراج آن‌ها می‌تواند ما را با شیوه‌، ضوابط و مبانی فقه‌ الحدیث آشنا سازد. یکی از این کتب، الفوائد الطوسیه از شیخ حر عاملی است. این کتاب با عنایت به شخصیت علمی مؤلّف و تبیین و توضیح روایات مشکل، اهمیت ویژه‌ای دارد و در آن، نکات و تحقیقات و دقت‌ها و نیز پاسخ شبهات و مغالطاتی وجود دارد که در کتب دیگر کمتر یافت می‌شود. یکی از مبانی مورد توجه شیخ حر در این کتاب، اثبات متن حدیث است. این قاعده مهم‌ترین اصولی است که در فقه‌ الحدیث باید رعایت شود. در این مقاله، با مطالعه این کتاب به روش تحلیلی‌ـ توصیفی، این قاعده تبیین و موارد توجه شیخ حر به این قاعده، استخراج و تبیین شده است.

یکی از آسیب‌های جدی در عرصۀ مهدویت، تعیین وقت برای ظهور است. به ‌رغم وجود روایات متعدد و لحن شدید آن‌ها در ممنوعیت تعیین وقت برای زمان ظهور امام مهدیZ، در طول تاریخ، توقیت‌هایی صورت گرفته است. پژوهش پیش رو بر آن است تا روایاتی را که ممکن است مورد استناد وقت‌گزاران قرار گیرد، در میان منابع حدیثی شناسایی کند و سپس به واکاوی مراد و مقصود آن‌ها بپردازد. در این نوشتار که از نوع کتابخانه‌ای و به روش تحلیلی است، نشان داده شده که در هیچ روایتی به صراحت، برای ظهور، وقت تعیین نشده است.

چگونگی رابطۀ بین حدیث و عرفان، همواره یکی از محورهای قابل بررسی حدیث‌پژوهان بوده است. با اینکه عارفان در مقام فهم آموزه‌های دینی، به‌ویژه در حوزۀ تفسیر قرآن، بر کشف و شهود تکیه می‌کنند، کسانی از آنان به حدیث به عنوان یک منبع شناخت در تبیین آموزه‌های عرفانی توجه خاصی داشته وآن را در آثار خود به کار برده‌اند. نجم‌الدین رازی به‌خصوص با عنایت به مبانی عرفانی ویژۀ خود در مقایسه با برخی عارفان دیگر، با چنین نگاهی به سراغ حدیث رفته و از آن در کتاب مرصاد العباد استفاده کرده است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، رویکرد حدیثی نجم‌الدین رازی را در کتاب مرصاد العباد به‌ویژه از منظر نقل به معنا مورد واکاوی قرار داده است. نوع مواجهۀ نجم‌الدین رازی مؤید این نکته است که وی در تبیین تعالیم عرفانی، به حدیث به مثابه یک منبع معرفتی نگاه کرده و چنین رویکردی را می‌توان برگرفته از پیوند عرفان وشریعت در منظومۀ فکری عارفی مانند نجم‌الدین رازی دانست. صرف‌نظر از اندک احادیث مورد اسناد او که فاقد اعتبار و حجیت است، بیشتر احادیث این کتاب در متون حدیثی معتبر در نزد فریقین یافت می‌شود. تکیه بر نقل به معنا در کاربست احادیث در مرصاد العباد و توجیه آموزه‌های عرفانی براساس احادیث، مورد اهتمام این نویسندۀ عارف بوده است.