جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معناشناسی آوایی یا فنوسمانتیک یکی از حوزه های مطالعاتی پایه در زبانشناسی محسوب می‌شود که تناسب میان متغیرهای فونتیک و سمانتیک را مورد بررسی قرار می‌دهد. آواها با آهنگ خاصی که به کلمات می‌دهند نقش مهمی را در انتقال پیام متن ایفاء می‌کنند از اینرو توجه به تناسب میان آوا و معنا در زمره پژوهشهای نوین علمی بوده و ابزار مناسبی برای مطالعات معناشناسی در قرآن کریم محسوب می‌شود. این ضرورت تحقیق موجب شده که ارتباط آوایی-معنایی در سوره الانبیاء به شیوه تحلیلی-توصیفی مورد بررسی قرارگرفته و در این بررسی ضمن ملاک قرار دادن سیاقها و بررسی فنوسمانتیک آیات و الفاظ کلیدی در هر سیاق و کشف موضوع اصلی سیاقها و موضوع کانونی سوره، چنین به دست آمده است که موضوع کانونی سوره الانبیاء ربوبیّت و انسان است و موضوع محوری هر سیاق در ارتباطی تنگاتنگ با این موضوع کانونی قرار دارد و این ارتباط غرض سوره را که عبارت است از اصلاح بینش و کنش انسان در رابطه با ربوبیت الله، برآورده می‌کند. بررسی صفات ذاتی حروف در الفاظ آیات کلیدی هر سیاق، بیانگر آن است که لحن سریع و کوبنده، همچون سور مکی، لحن غالب در سوره الانبیاء است و در بعضی از سیاق‌ها لحن سخن نرم است، زیرا تبیین و تذکر و اصلاح بینش و کنش کفار و مشرکین از سویی لحن کوبنده را می‌طلبد و از سوی دیگر لازمه تبیین و تأیید بینش و کنش بندگان صالح و نحوه تعامل خداوند با آنان، لحنی نرم می‌باشد. فنوسمانتیک در سوره الانبیاء حاکی از این است که میان الفاظ و آواها و موضوع و پیام اصلی سوره هماهنگی کامل وجود دارد.

مسأله چیستی «کتاب مبین» و بررسی نسبت آن با قرآن کریم از اهمیت زیادی برخوردار است؛ چنان‌که بسیاری از آیات قرآن درباره آن سخن گفته‌اند. مفسّران نیز درباره مفهوم «کتاب مبین» دیدگاه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند که مهمترین آنها عبارتند از: قرآن مکتوب، لوح محفوظ و علم الهی. ریشه این برداشت‌های مختلف، در روش تحقیق آنان درباره مفهوم مورد نظر است که اشکالات متعددی بر آن وارد است؛ از قبیل: مترادف‌انگاری «کتاب مبین» با مفاهیم دیگر و عدم جامع‌نگری به کاربردهای «کتاب مبین» در قرآن. پژوهش حاضر درصدد است با دوری جستن از این دو نقیصه روش شناختی، تبیینی نو از «کتاب مبین» ارائه دهد که همانا مجموعه‌ای مشتمل بر وجوه غیبی کلیات و جزئیات آسمان‌ها و زمین است و خداوند متعال آنها را طبق علم به وجوه غیبی‌شان در «کتاب مبین»، خلق کرده و می‌کند و بر آیات این مجموعه عظیم، به عنوان اصل قرآن، در مقام نزول، لباس الفاظ عربی پوشانده است.

آیه شریفه نور از جمله آیاتی است که اندیشمندان مختلف به تفسیر و تأویل آن همت گماشته‌اند. صدرالمتألّهین نیز به عنوان عارف و فیلسوفی متألّه از رهگذر عرفان و فلسفه به تفسیر این آیه می‌پردازد. و ضمن توجه به معنای ظاهر آیه با تکیه بر اصولی همچون اصالت وجود و تشکیک وجود کوشیده است تحلیلی وجودی برای تبیین نزول فیض و رحمت الهی در عالم ارائه دهد. علاوه بر آن مراتب صعود انسان کامل به سوی کمال حقیقی را ترسیم نموده و تمثیل‌های موجود در آیه را با این تحلیل تطبیق داده و حقایق دینی را با حقایق فلسفی پیوند می‌دهد. بر این اساس با روشی توصیفی- تحلیلی و استنادی ابتدا مروری بر رویکرد تفسیری ملاصدرا و مبانی فلسفی و عرفانی وی در آیه مذکور خواهیم داشت و سپس به مقایسه دیدگاه وی با دیدگاه سایر مفسران شیعی می‌پردازیم. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که وی کوشیده تا حد امکان این آیه شریفه را به صورت هماهنگ با دیدگاههای فلسفی خود تفسیر کند و با رویکردی فلسفی ـ عرفانی تفسیرهایی متناسب با ظاهر آیه ارائه دهد که اغلب با تفسیر سایر مفسران هم پوشانی داشته و همگام است.

جامعه حجاز پیش از نزول قرآن، قوانین متعددی داشت که نهادینه بودن آن‌ها نشان دهنده وجود اهرم‌هایی برای الزام به قانون است. با نزول قرآن و اصلاح فرهنگ جامعه، در انگاره جامعه از قانون و به تبع آن ضمانت‌های اجرای قانون تحول بنیادین صورت گرفت. این پژوهش به شیوه اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی با بررسی آیات مرتبط و کتب تاریخی، به این سؤال پاسخ داده است که قرآن در روند تغییر ضمانت‌های اجرای قانون جامعه عصر نزول، چه روش و رویکردی داشته است. بدین منظور ابتدا از طریق بررسی شرایط اعتقادی و اجتماعی این جامعه، «امنیت‌خواهی»، «منفعت‌طلبی» و «خرافه‌گرایی» به عنوان اهرم‌های الزام قانون در جامعه جاهلی آشکار گردید. سپس روش قرآن در تغییر انگاره جامعه از قانون از طریق «رواج وحدت و برادری»، «رواج علم و عقلانیت»، «زنده کردن احساسات انسانی» و «تابوت‌شکنی و عدالت‌خواهی» به عنوان مبنای دگردیسی ضمانت‌های اجرایی تشریح شد. در پایان تأثیر رویکرد قرآن در اصلاح ماهیت ضمانت‌های اجرایی جامعه جاهلی و شکل‌گیری «ضمانت‌های درونی» و «ضمانت‌های عمومی» در جامعه اسلامی تبیین گردید.

این مقاله با هدف مطالعه تطبیقی شیوه‌های تغییر نگرش در روان‌شناسی اجتماعی و روایات معصومان‌(ع) و با روش توصیفی - تحلیلی، از طریق گردآوری داده‌ها و اطلاعات، با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای، شیوه‌های تغییر نگرش در روان‌شناسی اجتماعی و روایات معصومان‌ (ع) را به چهار گروه تقسیم کرده است؛ مبتنی ‌بودن تغییر نگرش در این شیوه‌ها بر استدلال‌، برانگیختن عواطف، تغییر رفتار و تغییر نیاز انسان، از ویژگی‌های مشترک دو دیدگاه و شکوفا‌شدن استعدادهای درونی انسان و نزدیک‌شدن او به هدف از خلقت خویش که نتیجه توجه به هر دو بعد‌ وجودی انسان (طبیعی و فطری) و پرورش و رشد بینش‌ها، تمایلات و توانایی‌های بعد فطری، در مسیر خداوند است، از ویژگی‌های منحصر به فرد عمل به شیوه‌های تغییر نگرش در روایات معصومان‌(ع) می‌باشد.

فهم بسیاری از آیات قرآن کریم در گرو درک بافت تاریخی عصر نزول و فهم باورهای مخاطبان قرآن در آن عصر است. ناگفته پیداست که گزارش تاریخی موثقی که از ویژگی‌های تاریخی آن عصر سخن بگوید امروزه در دست نیست. با این وجود اما راه برای فهم وضعیت آن دوران نیز بسته نیست. یادمان‌های فیزیکی و فرهنگی به جای مانده از آن دوران، ظرفیت خوبی برای فهم بسیاری از موضوعات و مسایل آن عصر دارد. با کمک این یادمان‌ها می‌توان بسیاری از موضوعات و مفاهیمی که درک آن‌ها وابسته به فهم فضای نزول قرآن است را روشن نمود و بدین سان به فهم بهتر بسیاری از مفاهیم و موضوعات قرآنی کمک کرد. در میان یادمان‌های تاریخی، کتیبه‌ها یکی از مجموعه منابع ارزشمندی هستند که قابل استفاده برای فهم بهتر وضعیت تاریخی مفاهیم تاریخی و مبهم قرآنی می‌باشند. مقاله پیش‌رو نظر به این کاربرد کتیبه‌ها، در نظر دارد تا به باز تفسیر تعبیر «جدّ» در آیه سوم سوره مبارکه جن بپردازد. روش این پژوهش تاریخی است و در آن با گردآوری کتیبه‌های مرتبط با مفهوم مدنظر و خوانش آنها تلاش می‌شود تا معنای این واژه در عصر نزول قرآن به‌دست آورده شود. بررسی انجام شده در این پژوهش نشان می‌دهد که واژه «جدّ» به‌رغم نگرش قاموسی و فقه اللغه‌ای مفسران و لغویان، بر‌اساس شواهد کتیبه‌ای به جای مانده در شمال عربستان اسم علم خاص است که به نوعی خاص از خدایان اشاره می‌کند.

یکی از انواع روایات، روایات طبی است که در منابع شیعه و سنی وارد شده است. در کنار روایات، برخی منابع علمی مسلمانان، کتاب‌هایی است که دانشمندان مسلمان در موضوع طب تدوین کرده‌اند. از آنجایی که بخش زیادی از روایات طبی از قوت سندی برخوردار نیستند؛ لذا دیدگاه‌های گوناگونی در خصوص منشاء و اعتبار این احادیث مطرح شده است. از دیگر سو به دلیل موضوع این روایات که در زمره‌ی دانش‌های بشری است، درخصوص رابطه‌ی ماهوی متون کهن طبی و احادیث طبی سه گمانه مفروض است. در یک نگاه بدبینانه، شاکله‌ی اصلی روایات طبی، متونی جعلی هستند که براساس منابع طبی ساخته و پرداخته شده و با چسبانیدن اسانیدی بدان‌ها در مجامع روایی وارد شده‌اند. نگاه مقابل آن تدوین منابع طبی براساس روایات طبی است؛ یعنی به‌طور کلی دانش طب بر پایه‌ی روایات طبی معصومان‌( و با حذف اسانید آنها شکل گرفته است. احتمال سوم هم ماهیت جداگانه‌ی این دو دسته از منابع است که از دو منشاء متفاوت شکل گرفته‌اند و در صورت اثبات آن، بطلان دو گمانه‌ی نخست آشکار خواهد شد. لازمه‌ی کشف درستی گمانه‌ی سوم نیز بررسی تطبیقی میان این دو دسته از منابع است. وجود موارد تشابه و اختلاف میان این دو دسته از منابع که حاصل یک بررسی تطبیقی است، درستی گمانه‌ی سوم را نمایان می‌سازد.

با مراجعه به آموزه‌های اسلامی به‌ویژه آموزه‌های قرآنی درمی‌یابیم که معیار ارزش‌گذاری انسان‌ها با رعایت اصول اخلاقی سنجیده می‌شود. بخش مهمی از اصول اخلاقی را کنش‌های ارادی انسان‌ها تشکیل می‌دهند که به دلیل متغیر بودن احوال، شرایط و نیت‌های انسان‌ها به‌طور دقیق قابل سنجش نیست و با منطق کلاسیک دو ارزشی نمی‌توان آنها را ارزیابی کرد. از سوی دیگر، اغلب مفاهیم اخلاقی مطرح شده در قرآن از سنخ کمالات وجودی مرتبه‌مند و مشکک هستند که به نحو یکسان بر مصادیق خود حمل نمی‌شود. این مفاهیم تشکیکی را با منطق فازی که بر چند ارزشی بودن گزاره‌ها مبتنی است، می‌توان تبیین کرد. از این‌رو، در این نوشتار با بیان برخی از این مفاهیم قرآنی و تحلیل آنها بر اساس منطق فازی، دستاوردی نوین در شیوه ارزیابی آنها به­دست خواهد آمد. پژوهش حاضر با تحلیل محتوا به موضوع کاربرد منطق فازی در تبیین مفاهیم تشکیک اخلاقی قرآن توجه می‌شود. در این راستا، پس از معرفی مختصر مفاهیم اخلاقی و چیستی منطق فازی، نگاهی کوتاه به تفاوت‌های منطق فازی با نسبیت‌گرایی، خواهد شد. در ادامه به تشکیکی بون مفاهیم اخلاقی قرآن و تبیین آنها با منطق فازی می‌پردازیم. امتیاز ارزیابی به شیوۀ فازی و کنار گذاشتن روش دو ارزشی سنتی از دستاورد این پژوهش محسوب می‌شود.

واژه ربوبیت از ریشه «ربب» به معنای پرورش دادن و البته نمونه­های قرآنی آن ‌که از نظر معنایی هم­راستا با این واژه است، در ساختار صرفی از ریشه «ربو» به شمار آمده؛ ربوبیت را اما از منظر قرآن می‌توان به دو نوع تکوینی و تشریعی تقسیم نمود و تکوینی را نوعی هدایت غیرمستقیم و نامحسوس که اختصاصی به انسان ندارد و تشریعی را ویژه انسان دانست که مشخصه بارز آن ارسال پیامبران و کتب آسمانی در امر هدایت است؛ البته ربوبیت را با همین مفهوم می‌توان به عام و خاص تقسیم نمود و ربوبیت عام را افزون بر پروراندن و تربیت همه انسان­ها به یک اندازه به پرورش همه موجودات در نظام هستی تعمیم داد و ربوبیت خاص را نوع ویژه‌ای از تربیت الهی دانست و پرورش انسان­های خاص مثل پیامبران را از این مقوله به‌شمار آورد. این پژوهش تلاش کرده تا مصادیق ربوبیت «ربّ­العالمین» را که همگی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در ارتباط با انسان است، نخست دسته­بندی و سپس مفهوم­یابی کند. بدین منظور لایه‌های معنایی هر یک را با توجه به سیاق آیات و در حوزه ربوبیت الهی تبیین نموده است. از نتایج این مطالعه اثبات خاص بودن انسان نزد خداوند است که ربوبیت ویژه الهی را نصیب او کرده، پیامبران را در بهترین شکل آن پرورش می­دهد تا هدایت تشریعی سایر انسان­ها را که از مصادیق ربوبیت است، از طریق ایشان جاری فرماید.

صحیفه­ ی سجادیه یکی ازمواریث معرفتی شیعی و از جمله آثار به جا مانده سیدالساجدین امام زین‌العابدین % است که در نیمه­ی دوم قرن نخست هجری در زمینه عرض نیاز بندگان به آستان قاضی الحاجات به رشته­ی نوشته درآمد. این منبع عظیم­شناختی واین منظومه­ی بزرگ دعایی علاوه برکارکرد اخلاقی-حکمی که به محتوا و درون‌مایه‌های آن مربوط می‌شود، به دلیل شکوهمندی تعبیر کارکرد ادبی - بلاغی و زیبایی شناختی نیز دارد. این کتاب گرانسنگ نزدیک به صدبار ترجمه، شرح و تفسیر شده است. شایان ذکر است رویکرد شارحان و مفسران این اثر گرانبها غالباً به تحلیل محتوی اختصاص داشته، تبیین جنبه های بلاغی و زیبایی شناختی آن کمتر مورد توجه قرارگرفته است اما مقاله پیشارو پژوهشی نظری از نوع تحلیلی - توصیفی است که با عنوان «بررسی جلوه­های بلاغت و زیبائی در دعای هفتم از صحیفه­ی سجادیه» دعای یاد شده را با معیار دانش بلاغت مورد بازکاوی قرار داده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که همه راهکارهای بلاغی و صنایع ادبی که در این دعا به‌کار گرفته شد، با مقتضای حال که معیار زیبایی‌شناسی در دانش بلاغت است، مطابقت داشته، بر اثر بخشی دعا می افزاید. شایان ذکر است فراوانی استعاره و تصاویر برآمده از آن وجه غالب عناصر ادبی در این دعا است.