جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیین مهر یکی از مذاهب دیرینه و شناخته‌شدۀ ایران باستان است. آثار و شواهد برجای‌ماندۀ این آیین، گستردگی از شرق تا غرب قلمرو آن را نشان می‌دهد؛ از این‌رو در دو سده پسین، همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه‌های مختلف علمی قرار گرفته است. نبود منابع مستند و شواهد تجربی قاطع موجب شده است پژوهشگران فرضیه‌های متفاوتی در زمینه زادگاه آیین مهر و شیوۀ انتقال آن به دیگر مناطق ارائه دهند که هرکدام نیازمند تأمل و بررسی فراوان است. نوشتار حاضر همه فرضیه‌های ارائه‌شدۀ پژوهشگران این حوزه، افزون بر شواهد ابتدایی موجود و در ارتباط با آیین مهر را بررسی می‌کند. موارد نام‌برده برای دست‌یابی به پاسخی روشن و یافتن خانه بدوی مهرپرستی نقش بسزایی دارد. مشخص‌شدن زادگاه این آیین می‌تواند سرچشمۀ نخستین مهرپرستی یا میترائیسم غربی را آشکار کند که بی‌ارتباط با گونه شرقی آن نیست. در این مسیر با سه گروه از شواهد یا مدارک شامل گواهی‌های تاریخی، شواهد باستان‌شناختی و نظریه‌ها روبرو هستیم. با بررسی و تکیه بر آنها می‌توان منشأ آیین مهر را به اقوام هندواروپایی ساکن در شرق باستان نسبت داد که پس از آمیختن با فرهنگ پارسی به‌ صورت یک بریکولاژ مذهبی به سمت غرب روانه شده، در مسیر خود فرهنگ‌های مختلف را اکتساب کرده و سرانجام به شکل میترائیسم شناخته‌شده غربی در امپراتوری روم به حیات خود ادامه داده است.

دین مبین اسلام با دعوت جهانی خود، مدعی گسترش این آیین حیات‌بخش به سراسر جهان است و در این راستا نیازمند ابزار و امکاناتی است. خانۀ خدا در قرآن کریم، خانه‌ای برای تمام انسان‌ها معرفی ‌شده است که در آن امنیت، هدایت و قوام دین و دنیای انسان‌ها وجود دارد. به نظر می‌رسد حج با توجه به ظرفیت‌هایش می‌تواند در هویت‌بخشی مذاهب اسلامی تأثیر بسزایی داشته باشد.‌ در این نوشتار با تعریفی از «هویت»، شمول مفهوم هویت در چهار بعد «اعتقادی»، «مناسکی»، «تعهدی» و «تعلقی» بررسی می‌شود و به پیشینۀ تقریب از قرن دوم و سوم به بعد و سیره عالمان سلف اشاره‌ شده است. سپس به موضوع مناسک حج بین مذاهب اسلامی پرداخته ‌شده است و از اصول مشترکی یاد می‌شود که منجر به تعمیق و تقویت مبانی و انگیزه‌های هویت دینی، تقویت سرمایه اجتماعی، رفتارها و کنش‌های جمعی، ساختارشکن‌بودن مناسک، تلاش برای تقویت باورها و ارزش‌های مشترک و افزایش همدلی و شکوفایی اخلاقی بین مسلمانان شده‌اند. در مقدمه کوشیده شده است برخی از ابعاد جهانی حج که می‌تواند در بهره‌برداری از ظرفیت‌های این فریضه بی‌بدیل برای همگرایی ارتباطی، فقهی و اخلاقی وحدت‌بخش مناسک حج‌ مؤثر باشد، بررسی گردد.

آیین شیواپرستی یکی از شاخه‌های دین هندوست که پیشینۀ آن در این سرزمین به دوران کهن بازمی‌گردد. این آیین در سده‌های میانه توسط شوریدگان و مجذوبانی معروف به «ناینمار»، در مناطق جنوبی هند به رشد و توسعۀ قابل توجهی دست یافت؛ از این‌رو این دوره نقطۀ عطفی برای آیین شیواپرستی به شمار می‌آید. ریشۀ بسیاری از مفاهیم اساسی الهیاتی و فلسفی تفکر شیوایی را می‌توان در سروده‌های فراوان برجای‌مانده از «ناینمار»ها یافت؛ از جمله این مباحث، الوهیّت و رویکرد آنان به خداوند است. مفهوم الوهیّت و بسیاری از مسائل ذیل آن در دین هندو (با وجود پژوهش‌هایی که در این حوزه انجام شده است) هنوز چندان شناخته‌شده نیست. بنابراین جستجو در سروده‌های این قدّیسان و دیدگاه‌های آنان به مسائلی چون مفهوم خدا، وجوه تشبیهی و تنزیهی خداوند، توحید، قدیم‌بودن خداوند، فیض و عنایت پروردگار، موضوعی قابل توجه و درخور بررسی است و هدف اصلی این نوشتار نیز می‌باشد. در این رهگذر با تحلیل سروده‌های این قدّیسان، به مباحث مطرح‌شدۀ فوق پرداخته خواهد شد.

شیوۀ مواجهه با عناصر ثابت و متغیّر، از موضوعات اصلی گونه‌شناسی اسلام سنّتی است. با قبول این انگاره که احکام شرعی تابع مصلحت و مفسده نفس‌الامری‌اند و نقش انکار‌نشدنی شرایط زمانی - مکانی در تبدّل قلمرو عناصر ثابت و متغیّر وجود دارد، این مسئلۀ فرعی پیش می‌آید که دامنه احکام ثابت و متغیّر در طیف‌های اسلام سنّتی تا کجاست؟ و چه مرزی میان احکام ثابت و متغیّر وجود دارد؟ آیا قلمروهای متفاوتی برای عناصر ثابت و متغیّر در این گفتمان ترسیم‌شدنی است؟ آیا می‌توان حدود و ثغور مشخصی را برای این عناصر ترسیم کرد؟ و دامنه تغییر در ثوابت در چه حوزه‌هایی است؟ پژوهش پیش‌رو ضمن تمرکز بر ارزیابی حدیث نبوی «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یوْمِ اَلْقِیامَةِ» و تحلیل آثار مترتب بر این حدیث، بر آن است که شیوۀ مواجهه طیف‌های سه‌گانه سنّتی را با روش توصیفی - تحلیلی بررسی کند و روش‌شناسی آنها را تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد طیف محافظه‌کار سنّتی به فربهی عناصر ثابت و نحافت عناصر متغیّر ملتزم هستند و طیف مقاصدی سنّتی، با نگاه جامع‌الاطراف به عناصر متغیّر به قلمرو نحیف عناصر ثابت و توسعه دایره متغیّرات التزام دارند؛ از این‌رو از ارائه راه‌حل‌های جدید برای کنش فعّالانه به چالش‌های پیش‌روی اسلام و مدرنیته بهره می‌برند.

بطلان یا عدم نفوذ اعمال حقوقی مثل تصرفات (خریدوفروش و ...) صغیر ممیز در اموال خودش، مسئله‌ای قابل تأمل و درخور بحث در فقه شیعه و اهل سنت است. گروهی تصرفات او را در برخی موارد جایز می‌دانند؛ درحالی‌که گروهی دیگر، صغیر ممیز را مسلوب‌العباره و تصرفاتش را باطل و مردود می‌دانند. با توجه به نص صریح آیه و روایات و نیز تحقق‌نیافتن اجماع مورد ادعای طرفداران بطلان، نمی‌توان به طور مطلق حکم به مسلوب‌العباره‌بودن کودکان کرد. در این نوشتار برای قول به صحّت معاملات کودکان، به آیه «ابتلاء» استدلال کرده‌ایم. با توجه به ادله موجود، متفاهم از آیه، کفایت رشد در دادوستد کودکان است و بلوغ تنها طریق و اماره‌ای برای رشد است و موضوعیت ندارد؛ پس نیازی نیست کودکان برای تصرفات حقوقی خود بالغ باشند. همچنین مبنای حجر صغیر ممیز، تنها حمایت از اوست. می‌توان این حجر را با ضمیمه‌کردن اجازه ولیّ او برطرف کرد و تصرفاتش را جایز دانست. در این مقاله، صحّت معاملات صغیر ممیز در فقه فریقین تقویت می‌گردد

بررسی جستار وطن‌دوستی و سنجش اندازه وابستگی و پیوستگی هر یک از شاعران زبان فارسی به زادگاه و دیارشان می‌تواند موضوع ده‌ها پژوهش ادبی و اجتماعی باشد. سعدی و حافظ، دو سخنور بزرگ پارسی، بارها در ابیاتی دل‌انگیز از موطن خود با شیفتگی و شور بسیار نام برده‌اند و اشتیاقشان را به شیراز نشان داده‌اند. مولانا هرچند به خاک توجه و اهتمامی ندارد، به‌ گونه‌ای دیگر و با آفرینش آثار نفیس معنوی به زبان فارسی، دلبستگی‌اش را به خراسان آشکار کرده است. در این نوشتار برای نخستین بار در پژوهشی واکاوانه و سنجشی، میهن‌خواهی در اشعار سعدی و حافظ و دلبستگی ایشان به زادگاهشان شیراز بررسی می‌شود و در این‌باره با مولانا قیاس شده‌اند؛ سپس ربط و نسبت وطن خاکی و وطن اصلی (عرفانی) در اندیشه و شعر ایشان بررسی شده است. پی‌جویی ماجرای وطن‌خواهی در سرودهای این سه چامه‌سرای بزرگ زبان فارسی، بازخوانی قصه زندگانی ایشان در پیوند با وطن و استقصاء در مسئله وطن در دو جانب وطن خاکی و موطن عرفانی (نشیمن علوی) با روش واکاوی‌سنجشی، رسالت این پژوهش است که درصدد است با بررسی ژرفانگر به نگرشی تازه و برایندی دقیق برسد.

قسمت هایی از کتاب : همچنین نیاز است میان دو نوع اثبات تمایز قائل شویم؛ اثبات قطعی، که صدق یا کذب را ورای هر تردید تثبیت می کند، و نسخه ای ضعیف تر از این مفهوم، که مقتضی آن است که تجربه صدق یا کذب را محتمل کند. مثلا ما، حتی علی الاصول، نمی توانیم قطعا صدق یا کذب تعمیم های جهان شمول علم و زندگی روزمره را اثبات کنیم. ما صرفا می توانیم شماری متناهی از مشاهدات، مثلا در مورد انبساط فلزها هنگام گرما دیدن، داشته باشیم، و این شاهد نمی تواند صدق این تعمیم جهان شمول را که همهٔ فلزها هنگام گرما دیدن منبسط می شوند قطعا ثابت کند. برهان قطعی بر کذب آن نیز ورای دسترسی ماست، زیرا هر گاه گمان کنیم با فلزی روبه روییم که گرچه گرمای زیادی بدان داده ایم منبسط نشده است، و وسوسه شویم نتیجه بگیریم که ما بدین طریق ورای هر تردیدْ کذب آن تعمیم را تثبیت کرده ایم، آنگاه خود را با این وظیفه مواجه خواهیم یافت که ورای هر تردید تثبیت کنیم آنچه گمان می کنیم فلز است واقعا هم فلز است. با این حال، چنین تعمیم هایی بی تردید واقعا معنادارند. استدلال ایر این است که همهٔ عبارات واقعی، همچون تعمیم های جهان شمول، فرض هایی هستند که نمی توان صدق و کذبشان را قطعا ثابت کرد. بنابراین به کارگیری نسخهٔ قوی مفهوم اثبات پذیری به این نتیجهٔ «خود- نفی کننده» منتهی می شود که هیچ عبارت واقعی ای بامعنا نیست. لذا بسیاری چیزها بدین وابسته است که آیا نسخهٔ ضعیف تر، که مقتضی اثبات عبارات به مثابهٔ صدق و کذب های محتمل است، حکمی صحیح در خصوص تعمیم های جهان شمول صادر می کند یا خیر. زبان، صدق و منطق همچنان بهترین درآمدِ کوتاه بر روایتی تأثیرگذار، گرچه مناقشه‌انگیز، از ایده‌های مرتبط با پوزیتیویسم منطقی در نیمه‌ی نخست قرن بیستم است. نخستین فصلِ کتاب، با عنوان «حذف متافیزیک»، به شیوه‌ای ستیزه‌جویانه آغاز می‌شود: «بخش اعظمِ مجادلات سنتیِ فیلسوفان هم غیرضروری‌اند و هم بی‌حاصل». آنچه در موضع ایر تازگی داشت دلیلی بود که برای ناممکنیِ متافیزیک ارائه می‌کرد. متافیزیک مدعی است اطلاعاتی در باب واقعیت فراهم می‌آورد که از آنچه برای حواس ما دسترس‌‌پذیر است، یا می‌توان مشاهده و محاسبه‌اش کرد، اندازه‌اش گرفت یا آزمایشش کرد، تعالی می‌یابد یا فرا می‌رود. به‌زعم ایر، عباراتی که برای انتقال چنین اطلاعاتی به کار می‌روند شرایط لازم برای معناداریِ هر عبارت را برآورده نمی‌کنند. معیاری که وی برای این شرایط پیش می‌نهد به «معیار اثبات‌پذیری» مشهور است. چنانکه خواهیم دید، رویکرد قراردادگرایانه‌ی ایر در قبال منطق و ریاضیات در این کتاب، تلقی پدیدارگرایانه‌‌اش از عبارات مربوط به اشیای مادی، و نظریه‌ی عاطفیِ ارزش در خصوص احکام اخلاقی، نتیجه‌ی مستقیمِ توسل ایر به معیار اثبات‌پذیری‌اند. این کتاب بخشی از مجموعه‌ای‌ با عنوان «متون محوری فلسفه» است که بناست با توضیحاتی کوتاه و روشن، گرچه نه‌ ابتدایی، مهم‌ترین آثار تاریخ فلسفه را به خوانندگان معرفی و آن‌ها را برای مواجهه با خود این متون آماده و ترغیب کند.