جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، «خلوت» به عنوان یکی از آداب و رسوم صوفیه بررسی و معرفی شده است. نویسنده با توجه به منابع و منقولات صوفیه کوشیده است علاوه بر تعریف و بیان تاریخچه و منشأ نظری و عملی خلوت، نسبت خلوت‌نشینی و عزلت، فواید خلوت، شرایط خلوت، مکان خلوت، تعداد و دفعات خلوت را نیز تبیین کند، آخرین مبحث مقاله نیز معرفی اجمالی خلوت نزد ابن عربی و پیروان اوست.

غایت اصلی عرفان، تخلّق به اخلاق الهی، اثرآن حصول ولایت و فرا رفتن عارف تا مرز خداگونگی و فنای فی الله و بقای بالله است. مبنای این اندیشه در فرهنگ اسلامی حدیثی قدسی است که به لحاظ سند، صحیح و به لحاظ مضممون بسیار مشهور است. حدیث یادشده به ملاحظه بخشی از مضمون آن به حدیث «قرب نوافل» و به ملاحظه بخشی دیگر از آن، به حدیث «تردد» شهره گشته است. نوشته حاضر ضمن ارائه متنی از ده ها متن حدیث که در عبارات آنها اندکی اختلاف وجود دارد، به همراهی بررسی سند، به نقل و نقد عباراتی از آن پرداخته که متناسب با مبحث یاد شده در فوق است. در نهایت نیز تصویری نزدیک به فهم از مضمون فقره مزبور به دست داده شده است.

یکی از جنبه ها و جلوه های مهم زندگی صوفیان و عارفان که کم‌تر مورد توجه محققان قرار گرفته، مسأله کیفیت برخورد و نوع رفتار و گفتار آنان با حکومت های ظالم زمان خویش است. [بیش‌تر ما، صوفیان و عارفان را کسانی می‌شناسیم که با نفس و نیروهای اهریمنی درون خویش درافتاده و به دنیای دون بیرون پشت کرده و به جهان معنوی جان رو نموده اند؛ اما کم‌تر به این مسأله اندیشیده ایم که آنان، در بسیاری از موارد، از حاکمان جابر و جائر زمان خویش روی برتافته و از هم‍کیسه و هم‍کاسه شدن با آنان پرهیز کرده؛ یا در دیدار و مواجهه ناگزیر با آنان، رفتار و گفتاری از سر استغنا و عزّت نفس داشته‌اند. و پینوشت3 کوتاه شود] نگارنده در مقاله حاضر می‍کوشد تا نشان دهد که عارفان راستین پیشین نه تنها تأییدگر و توجیه تراش ستم حکومت‌‌های فاسد و مستبد نبوده‍اند، که بالعکس، آنان با اعراض از حکومت‌ها و ایجاد دفتر و دستگاهی مستقل و مجزّای از حکومت، نرفتن به دیدار و دست‍بوس سلاطین، نپذیرفتن منصب و مسند حکومتی، ردّ و طرد تحفه‍‌ها و هدیه‍‌های سلطانی، حق‌گویی در برابر حاکمان، رویکرد به مردم و دستیابی به پایگاه و جایگاه مردمی، و به کارگیری هر شیوه شدنی دیگر، نگرانی و نارضایی خود را از مشی ظالمانه حکومت‌ها اعلام کرده اند و تا توانسته اند از ظلم مضاعف حکومت‌های مستبد بر مردم جلوگیری کرده اند.

در مقاله حاضر نشان داده می‌شود که سعدی –شاعر و نویسنده بزرگ قرن هفتم- علاوه بر استادی در انواع سخن، در سلکِ اصحاب فتوّت و جوانمردی حضور ، و در فرقه سقّایان این طریق عضویت داشته است. همچنین روشن می‌شود که او در این راه صاحب سلوک بوده و در سلسله پیران و مشایخ این طریق، صاحب جایگاه بوده است. نویسنده می‌پذیرد اسنادی که در این مقاله برای اثبات این مدعا ارائه می‌شود، تاب نقد تاریخی را ندارد، اما چندان دور از حقیقت نمی‌بیند که سعدی در زنجیره‌ای قرار گیرد که در فتوّت و جوانمردی فرزندِ معنویِ شیخ شهاب الدین به شمار آمده باشد. اما این‌که سعدی از میان اصناف گوناگون جوانمردی چرا در فرقه سقّایان قرار می‌گیرد، شاید از آن رو باشد که میان سقّایی و مدّاحی رابطه‌ای وجود دارد-چنان‌که در فتوت‌نامه‌ها آمده است-، و برای سعدی که در مدیح رسول و اهلِ بیت او و صحابه او بالاترین جایگاه تاریخی را داشته، ورود به این سلک غیر منطقی نمی‌نماید. نکته آخر آن‌که سقّا شدن سعدی نه از رهگذرِ نیازِ شغلی بوده، بلکه ظاهراً از رهگذرِ پیری به این سلک درآمده که او از جماعتِ سقّایان بوده است، وگرنه قراینی در این گفتار می‌آید که نشان ‌دهد سعدی در کمالِ تموّل و ثروت می‌زیسته، و درگاهش مانند درگاه سلاطین و امرا، دارای حاجب و دربان بوده است.

حدیث «کنز مخفی» یکی از رایجترین مستندات حدیثی اهل تصوف و پیروان مکتب ذوق و اشاره است که نزد اهل معرفت، همچون حدیثی متواتر، ارزشمند و مقبول است. با این همه، حدیث یاد شده از خدشههای سندی و بعضاً متنی که از سوی متخصصان فن حدیث و منتقدان صوفیه متوجه آن شده، بر کنار نبوده است. مقاله حاضر، نگاهی است به تاریخچه و شیوههای کاربرد حدیث مذکور و جوانب متنی و سندی آن، و داوری درباره هر یک از این دو.

در مقاله حاضر نشان داده می شود که سعدی ـ شاعر و نویسنده بزرگ قرن هفتم ـ علاوه بر استادی در انواع سخن، در سلک اصحاب فتوّت و جوانمردی حضور، و در فرقه سقّایان این طریقت عضویت داشته است. همچنین روشن می شود که او در این راه صاحب سلوک بوده و در سلسله پیران و مشایخ این طریق، صاحب جایگاه بوده است. نویسنده می پذیرد اسنادی که در این مقاله برای اثبات این مدعا ارائه می شود، تاب نقد تاریخی را ندارد، اما چندان دور از حقیقت نمی بیند که سعدی در زنجیره ای قرار گیرد که در فتوت و جوانمردی فرزند معنوی شیخ شهاب الدین به شمار آمده باشد. اما اینکه سعدی از میان اصناف گوناگون جوانمردی چرا در فرقه سقایان قرار می گیرد، شاید از آن رو باشد که میان سقایی و مداحی رابطه ای وجود دارد ـ چنانکه در فتوت نامه ها آمده است ـ و برای سعدی که در مدیح رسول و اهل بیت او و صحابه او بالاترین جایگاه تاریخی را داشته، ورود به این سلک غیرمنطقی نمی نماید. نکته آخر آنکه سقا شدن سعدی نه از رهگذر نیاز شغلی بوده، بلکه ظاهراً از رهگذر پیری به این سلک درآمده که او از جماعت سقایان بوده است، وگرنه قراینی در این گفتار می آید که نشان می دهد سعدی در کمال تموّل و ثروت می زیسته و درگاهش مانند درگاه سلاطین و امرا، دارای حاجب و دربان بوده است.

بخش نخست این مقاله ترجمه مقدمه نیکلسون بر کتاب کشف المحجوب هجویری است. نیکلسون نخست در باره خودِ هجویری و آثار از دست‌رفته او سخن گفته است و سپس گسترده‌تر به معرفی کتاب مهم و برجای مانده او کشف المحجوب پرداخته است و از منابع او مانند اللمع سرّاج و رساله قشیریّه یاد کرده است، چنان‌که برخی از دست‌نوشته‌های آن را نیز شناسانده است. نیکلسون باب چهاردهم کتاب را که در باره فرقه‌های صوفیه و تعالیم آنان است، استثنایی‌ترین بخش کتاب دانسته است و گفته است: در این باب هجویری گویا برای نخست بار، دوازده فرقه از صوفیان را نام می‌برد و مهم‌ترین اصل اعتقادی هر فرقه را شرح می‌دهد. از این دوازده فرقه تنها یک فرقه ملامتیه است که نامش در آثار پیش از هجویری نیز آمده است و اشارات کوتاهی که در کتب دوره‏های بعد، مانند تذکره الاولیا، به فرقه‏های دیگر شده است، به پیروی از کار اوست. از این‌روی این سؤال پیش می‌آید که آیا این فرقه‌ها به راستی وجود داشته‌اند یا هجویری برای ترتیب دادن نظامی برای صوفیان، خود آن‌ها را برساخته است؟ که البته این نظر دوم را به آسانی نمی‌توان پذیرفت و بعید است که کسی چون هجویری چیزی را که خود غیر واقعی می‌دانسته، با این دقت گزارش کند. تعلیقات و یادداشت‌های توضیحی و گاه انتقادی مترجم، بخش دوم این مقاله است.

سعدالدین حمویه یا حموی (586- 650) از صوفیان بزرگ قرن هفتم است، از جمله آثار باقی مانده از او، نامه هایی است که او به مریدان خویش می نوشته است. یکی از این نامه ها، نامه کوتاهی است به عزالدین مروزی که هویت او برای ما شناخته نیست. اما چون از سوی سعدالدین «امام و فرزند خوانده شده، معلوم می گردد شخصیتی برجسته و از نزدیکان سعدالدین بوده است. این امه که گویا پاسخ به نامه عزالدین باشد، در سال 639 هجری نوشته شده است. مضمون این نامه توصیه های اخلاقی ـ عرفانی است که نوعاً مشایخ به مریدان خود می‌کرده‌اند.

این مقاله‌ به خوانش دوباره و تصحیح قیاسی برخی از عبارات نامفهوم شرح شطحیات، نوشتۀ روزبهان بقلی اختصاص دارد. سبک این کتاب به شیوۀ متون نثر عرفانی فنّی است و از همین رو در زمرۀ متون دشوار عرفانی قرار گرفته است، اما بخشی از دشواری‌های کنونی کتاب حاضر به دلیل اغلاط متن است که شکل درست آن‌ها با تصحیح قیاسی این واژه‌ها با توجه به قرائن درون‌متنی به دست خواهد آمد. جدا از قرائن درون‌متنی، با توجه به انس شدید ذهن روزبهان با میراث فرهنگ اسلامی، می‌توان برخی از اشتباهات متن شرح شطحیات را با مراجعه به آیات قرانی و احادیث و روایات مشهور اصلاح کرد. در مقالۀ حاضر برخی عبارات دشوار و غریب شرح شطحیات به شیوۀ قیاسی و ذهنی تحلیل و پس از تصحیح عبارت، معنا شده است. نیز مشخص شده است که بخش بزرگی از غرابت و دشواری متن حاضر شرح شطحیات، معلول اشتباه در خوانش یا کتابت متن بوده و در صورت پیدا شدن نسخه‌های بهتر، دیریابی فعلی آن از بین خواهد رفت. تا به دست آمدن چنین نسخه‌هایی، هر گونه استناد به متن فعلی، نیازمند تصحیحات فراوان خواهد بود.

یکی از پربسامدترین موضوعاتی که در حکایت‌پردازی متون صوفیه دیده می‌شود، حکایاتی است که دربارۀ کرامات عرفا نوشته شده است. نخستین گام برای مطالعۀ این حکایت‌ها ارائۀ طبقه‌بندی موضوعی‌ـ بسامدی حکایات با حداکثر میزان شمول آن‌هاست. در متون صوفیانه‌ای که به زبان فارسی نوشته شده‌اند، مطلبی تحت عنوان طبقه‌بندی کرامات به صورت جامع و علمی وجود ندارد و تنها هنگام بیانِ کراماتِ اولیا، انواعی از آن بر‌شمرده شده است. حاصل پژوهش‌های مؤلف در این زمینه، این است که حکایات حاوی کرامات عرفا در متون منثور صوفیانه تا قرن هفت در 21 دستۀ کلی و 15 شاخۀ فرعی جای می‌گیرند. پربسامدترین موضوع در حکایات کرامات به «اطلاع بر غیب» و کم‌بسامدترین موضوع به «بر هوا رفتن جنازه» اختصاص دارد.