جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اهمیت تشکیل حکومت و تعیین حاکم بر اساس شریعت اسلام، فقیهان برای حاکم اسلامی شرایط و ویژگی‌هایی را بیان کرده‌اند که بسیاری از آنها مورد اتفاق است و اختلاف چندانی در آن وجود ندارد. در اﻳﻦ میان ﺷﺮط ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮای ﺣﺎﻛﻢ از دیرباز یکی از مفاهیم مهم ﻣﺸﺘﺮک ﻓﻘﻪ اﻣﺎمیه و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ بوده است و تأثیر زیادی در مشروعیت حاکم اسلامی دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، شیوۀ مواجهۀ نظری و عملی فقیهان با حاکم جائر در روزگاران مختلف را بررسی می‌کند. بدیهی است با تطبیق و تقریب نظرات مشهور فقیهان امامیه و اهل سنت، رسیدن به فهم مشترک از مفهوم عدالت و لزوم شرطیت آن برای حاکم اسلامی و مقابله با حاکم جور در صورت وجود شرایط، امکان‌پذیر است. وجه جامع مشترک مفهوم عدالت در نظرات فقیهان امامیه و اهل سنت، ملکه‌ای نفسانی است که شخص را ملازم با تقوا و مروت قرار می‌دهد. هرچند برخی از فقیهان اهل سنت برای جلوگیری از هرج‌و‌مرج اطاعت از حاکم جور را واجب می‌دانند؛ ولی شرط‌بودن عدالت برای حاکم مورد وفاق جمیع فقیهان امامیه، ائمه مذاهب اربعه و مشهور فقیهان اهل سنت است

تکفیر مسلمانان مهم‌ترین معضل دینی و اجتماعی است که جامعه اسلامی از صدر اسلام تا کنون به آن مبتلا بوده است و بسیاری از عالمان کوشیده‌اند راهکارهایی برای خروج از این مشکل ارائه کنند. محمد غزالی عالم برجسته قرن پنجم نیز با نگارش کتاب فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه در این مسیر گام گذاشته است. هدف این مقاله، تحلیل و روشن‌کردن ابعاد نظریه‌پردازی غزالی برای برون‌رفت از معضل تکفیر است. این نوشتار، به این پرسش اصلی می‌پردازد که ایده‌های غزالی برای حل مشکل تکفیر چیست؟ این مقاله با روش کتابخانه‌ای و با توصیف و تحلیل محتوای این کتاب، به دسته‌بندی و نقد ایده‌ها و راهکارهای غزالی و تأثیرگذاری آنها در بازداری از تکفیر می‌پردازد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد غزالی در این کتاب با ارائه و تبیین قانون تأویل، به تبیین تفاوت مقام «اختلاف در دین» با «مخالفت با دین» می‌پردازد و اظهارنظرهای اجتهادی را که به تکذیب سخن پیامبر (ص) نمی‌انجامد، موجب تَعلُّق عنوان کفر نمی‌داند. بر این اساس غزالی اگرچه بعضی از مذاهب اسلامی را خطاکار یا بدعت‌گذار می‌داند، آنان را در دایره و حدود دین اسلام می‌داند و با تکفیر آنها مقابله می‌کند. البته غزالی در این کتاب بر موضع خود در برابر تکفیر فلاسفه تأکید می‌کند و سخنان آنان را تکذیب سخن پیامبر (ص) می‌داند. غزالی در ظاهر جایگاه عقل را مقدم بر نقل می‌داند و برای حفظ شأن حکم عقل، قانون تأویل را تبیین می‌کند؛ ولی او در جایگاه یک عالم منتسب به مکتب کلامی اشعری در ماده قیاس برهانی، نقل را اصالت می‌دهد و هر قیاسی را که این ماده نقلی در آن نباشد، غیربرهانی می‌داند. این موضوع مهم‌ترین عامل مواجهه تکفیری او با فلاسفه است.

شیعیان عمان کلیتی واحد نیستند؛ برخی بلوچ، برخی خوجه، برخی بحرینی و شماری نیز عرب عمانی هستند. در هر کدام از این گروه‌ها شخصیت، هویت و تفکر جمعی خاصی ‌مشاهده می‌شود که همین امر سطوح متفاوتی از ادغام در جامعه میزبان را برای آنها رقم زده است؛ به این معنا که هرگونه تلاشی برای تقریب و نزدیک‌کردن مناسبات شیعیان عمان با دیگر مذاهب در گام اول مستلزم بر تمرکز خود شیعیان برای حذف مانع و چالش‌های موجود بین آنهاست. محدودیت‌های قانونی و ساختاری و استفاده حکومت از آنها برای مقابله با تحرکات و فعالیت‌های جدید، چالشی دیگر در این‌باره است. افزون بر آن هرگونه تلاش برای ساماندهی شیعیان عمان، ممکن است حساسیت حکومت عمان را برانگیزد که روابط حسنه‌ای با جمهوری اسلامی دارد. این پژوهش با استفاده از دو روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و مصاحبه با یکی از کارشناسان ارشد مسائل عمان، به بررسی بیشتر جوانب حضور شیعیان در جامعه عمان می‌پردازد و رابطه آنها را با اباضیه بررسی می‌کند که بیشتر جامعه عمان را تشکیل می‌دهند، نظام حکومتی عمان را در اختیار دارند و اشتراک‌های بسیاری نیز با شیعیان دارند. این نوشتار اباضیه عمان را گزینه مناسب تقریب و دارای قابلیت‌های لازم برای دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی در نظر می‌گیرد.

شیوۀ مواجهه با عناصر ثابت و متغیّر، از موضوعات اصلی گونه‌شناسی اسلام سنّتی است. با قبول این انگاره که احکام شرعی تابع مصلحت و مفسده نفس‌الامری‌اند و نقش انکار‌نشدنی شرایط زمانی - مکانی در تبدّل قلمرو عناصر ثابت و متغیّر وجود دارد، این مسئلۀ فرعی پیش می‌آید که دامنه احکام ثابت و متغیّر در طیف‌های اسلام سنّتی تا کجاست؟ و چه مرزی میان احکام ثابت و متغیّر وجود دارد؟ آیا قلمروهای متفاوتی برای عناصر ثابت و متغیّر در این گفتمان ترسیم‌شدنی است؟ آیا می‌توان حدود و ثغور مشخصی را برای این عناصر ترسیم کرد؟ و دامنه تغییر در ثوابت در چه حوزه‌هایی است؟ پژوهش پیش‌رو ضمن تمرکز بر ارزیابی حدیث نبوی «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یوْمِ اَلْقِیامَةِ» و تحلیل آثار مترتب بر این حدیث، بر آن است که شیوۀ مواجهه طیف‌های سه‌گانه سنّتی را با روش توصیفی - تحلیلی بررسی کند و روش‌شناسی آنها را تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد طیف محافظه‌کار سنّتی به فربهی عناصر ثابت و نحافت عناصر متغیّر ملتزم هستند و طیف مقاصدی سنّتی، با نگاه جامع‌الاطراف به عناصر متغیّر به قلمرو نحیف عناصر ثابت و توسعه دایره متغیّرات التزام دارند؛ از این‌رو از ارائه راه‌حل‌های جدید برای کنش فعّالانه به چالش‌های پیش‌روی اسلام و مدرنیته بهره می‌برند.

از مباحث مهم در باب اثبات خداباوری تکیه بر ادلۀ یقین‌آور و اطمینان‌بخش است. دلیل نظم به سبب درک آسان‌تر برای عموم بشر و داشتن قابلیتی بالا برای رساندن مخاطب به مقصود، مورد اهتمامِ بیشتر خداباوران بوده است. این نوشتار با روشی «تحلیلی» درصدد ارائۀ نگاهی جامع به برهان «نظم» بوده تا با کنار هم قرار دادن سه رویکرد عقلی، نقلی و تجربی نشان دهد که این دلیلْ جامعیت لازم برای اثبات خدای متعال و دست‌کم برخی از مهم‌ترین اوصاف کمالی وی (مانند علم، حکمت و قدرت مطلق) را دارد. حتی می‌توان گفت: استفادۀ منابع دینی از شگفتی‌های عالم، بالاتر از حد یک دلیل بوده و به‌مثابۀ یک فرایند باورساز، به «نظم و طراحیِ شگفت‌انگیز عالم» عنایت داشته است، فرایندی که وسوسه‌های ممکن دربارۀ برهان یا دلیل نظم را کنار می‌زند و تا حدی پیش می‌رود که افراد مؤمن با دیدن و شنیدن این شگفتی‌ها به‌واقع پی به خدای «لا شریک له» با تمام اوصاف کمالی می‌برند.

مسئله تأویل و ظاهرگرایی از چالش‌برانگیزترین مباحثی است که همواره بین اربابان مکاتب فکری در حوزه علوم اسلامی مورد تضارب آرا قرار گرفته است و صاحبان اندیشه در این حوزه را بر آن داشته است تا به مخالفان خود اشکال‌های جدی وارد کنند. همۀ این چالش چالش‌ها ریشه در این دارد که در کاربردهای واژه تأویل در قرآن و غیر قرآن از حیث ترادف، تباین، قرابت و تباعد یا همسانی در معنا، چه رابطه‌ای برقرار است؟ به‌یقین بدون پرداختن به جواب این پرسش، تحلیل درستی از وجاهت و مکانت تأویل صورت نخواهد گرفت که نتیجه آن تاکنون انشقاق و انفکاک بین مذاهب کلامی و مکاتب فکری بوده است. بنابراین در این نوشتار به روش تحلیلی - توصیفی، مؤلف بر آن است تا با جانمایی درست مسئله تأویل در بستر علوم مرتبط و تبیین شبکه معنایی واژه تأویل در برابر همسانان خود و تبیین وجه تمایز تأویل با غیر تأویل به این مهم بپردازد. درنتیجه مشخص شد تأویل، گونه‌ای از تفسیر است و مراد از آن معنای عامی است که از سیاق و فحوایِ کلام فهمیده می‌شود و فحوا نیز همان مدلولِ التزامی کلام است که لفظ به دلالت مطابقی دلالت بر آن ندارد؛ ولی چون لازم مفاد جمله است، بر آن دلالت می‌کند. با این تفسیر باید گفت به فحوای کلام نیز واژه تأویل اطلاق می‌گردد.

بالی‌افندی (درگذشته 960 ق) از عارفان مغرب‌زمین و شارحان متأخر مکتب ابن‌عربی است. دیدگاه‌های خاص بالی که در شرح فصوص او منعکس شده است، در مقایسه با دیگر شارحان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این جستار با هدف برجسته‌کردن آرای بالی، می‌کوشد دیدگاه او را درباره یکی از مهم‌ترین کلیدواژه‌های عرفان نظری بررسی کند. به این منظور، با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر شرح فصوص این عارف، آموزه «حضرات خمس» بررسی شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، بالی با وجود بهره‌مندی و اقتباس از شارحان پیش از خود، هرگز به‌مثابه مقلد پیشینیان ظاهر نشده است و در جای‌جای شرح خود، نقادانه دیدگاه قیصری و سایر شارحان را بررسی می‌کند. او در فهم عبارات ابن‌عربی از نکات ادبی، سیاق کلام، دیگر آثار ابن‌عربی و قراینی چون اجماعات عقیدتی اهل سنت بهره می‌برد. بالی بر خلاف قیصری، به گونه مقدمه‌ای جداگانه و منظم، نظر خود را دربارۀ حضرات خمس بیان نکرده است؛ از این‌رو دیدگاه او را باید از لابلای شرح عبارات ابن‌‌عربی جستجو کرد. بالی احدیت و واحدیت را در شمار حضرات خمس بیان نمی‌کند، گرچه در شرح خود از احدیت (بسیار گذرا) و واحدیت (با تفصیل بیشتر) ‌سخن گفته است. از میان حضرات، بیشینه گفته‌های بالی دربارۀ آموزه انسان کامل است و درباره حضرات دیگر بسیار کمتر بحث کرده است.

خِرد، برترین ویژگی انسان است که وی را از دیگر آفریده‌ها متمایز می‌کند و به او لقب «اشرف مخلوقات» داده است. برخی از فیلسوفان و عارفان آن را پیوسته با کارهایی که منافع ملموس و مادی نداشته باشد، مخالف می‌دانند؛ در‌حالی‌که برخی دیگر آن را در کنار شریعت، ملاک راه سلوک و میزان کشف پذیرفته‌اند. سنایی از جمله عارفان مشهور سده ششم، در اثر مشهور خود سیر العباد الی المعاد، سیر خِرد در مراحل سلوک را به گونه‌ای نشان داده است. در این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، این موضوع را بررسی کرده‌ایم و نشان داده‌ایم که سیر خِرد در سیر العباد، گاه آن را ناشناختنی معرفی می‌کند و از نفس عاقله، یعنی «پیر و مرشد» خود می‌خواهد تا خود را معرفی کند؛ وی نیز خود را فرزند عقل کلّ معرفی می‌کند که نخستین آفریده خداست و از سنایی می‌خواهد پا بر سر طبایع حیوانی بگذارد تا از عالم بهیمی به عالم فرشتگان برسد. سرانجام باید گفت در این اثر، عشق همسفر همیشگی سنایی و فروتر از عقل است و در‌واقع می‌توان چنین استنباط کرد که این خِرد است که پس از سیر خود در مسیر سلوک و درک شناخت، بدل به عشق شده است.

برهان «وجوب و امکان» یکی از متقن‌ترین براهین عقلی اثبات وجود خداست. در این برهان با تکیه بر نیازمندی ممکن‌الوجود به واجب‌الوجود بالذات، بر وجود خدا استدلال می‌شود. با وجود اتقان و استواری این برهان و ابتنای آن بر مقدمات بدیهی عقلی، برخی از فلاسفة غربی و پژوهشگران شرقی انتقاداتی بر آن وارد ساخته و سعی بر آن داشته‌اند تا اعتبار و ارزش معرفتی آن را در جهت اثبات علت اولی مخدوش سازند. فهم صحیح برهان و تحلیل درست اصطلاحات فلسفی آن، اعتبارسنجی ابزارهای معرفتی در تحصیل مقدمات این برهان و شناخت قلمرو کارکرد هریک از آنها می‌تواند ما را در پاسخگویی به بخش عمده‌ای از این اشکالات یاری رساند. این نوشتار از نگاه معرفت‌شناسی و به روش «توصیفی ـ تحلیلی» به بررسی اشکالات واردشده بر این برهان پرداخته و درصدد رفع و پاسخگویی به آنها با تبیین نقش و جایگاه ابزارهای شناختی در مقدمات این برهان است.