جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از قرآن پژوهان معاصر، دست­یابی به فهم مخاطبان اولیه از آیات قرآن را در امر تفسیر مهم تلقی و آن را کلید حلّ اختلاف­های تفسیری قلمداد می­کنند. این قرآن پژوهان، تفسیری که بر مبنای فهم اعراب عصر نزول باشد را، «تفسیر تاریخی» نام نهاده­اند. محدود شدن به فهم مخاطبان اولیه در تفسیر قرآن هرچند معایبی دارد اما آگاهی از فهم آنان مزایایی نیز دارد و مفسران قرآن از گذشته، در تفسیر برخی از آیات، به فهم اعراب عصر نزول توجه داشته­اند. از آنجا که با فاصله گرفتن از صدر اسلام، اقوال تفسیری پیرامون آیات قرآن افزایش یافته لذا دست­یابی به فهم مخاطبان اولیه دشوار شده است. به نظر می­رسد اولین مرحله برای کشف فهم مخاطبان اولیه، بررسی قواعد و معیارهایی باشد که بر مبنای آن بتوان تفاسیری که پس از صدر اسلام شکل گرفته­اند را از تفاسیر و برداشت­های مربوط به صدر اسلام، تفکیک کرد. به همین منظور، در این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه­ای، به بررسی چنین معیارهایی پرداختیم. مهم­ترین این معیارها بدین قرار است: الف) خالی بودن تفسیر از آراء فرقه­ای - اعتقادی. ب) خارج نکردن آیات از معنای اولیه. ج) تقدم آیات قرآن بر قواعد ادبی. د) خالی بودن تفسیر از دیدگاه­های علمی و فلسفی.

در روایات فقهی، جواز رهان (برد و باخت)، به سه مورد شتردوانی، اسب دوانی و تیراندازی منحصر شده است. وهب بن وهب ابوالبختری نیز که یکی از راویان عامی و البته معاصر امام صادق (ع) است، در همین موضوع روایتی نقل کرده که پرنده را نیز به موارد سه­گانه جواز رهان الحاق می­کند. این حدیث متعارض با احکام فقهی و در کتب حدیثی فریقین محکوم به جعل است، چون شخصیت راوی آن در کتب رجالی، مخدوش و متهم به وضع است. تحقیق پیش­رو دو ادّعا دارد؛ نخست اینکه وهب روایت مزبور را جعل نکرده است، و دیگر اینکه آن را از امام صادق(ع) نیز شنیده است. مهم­ترین قرینه در تأیید این دو ادعا، وجود روایاتی صحیح به همین مضمون از آن حضرت در مجامع روایی شیعه است. راه حل رفع تعارض این خبر با سایر روایات نیز، تقیه‌ای دانستن روایت منقول از امام صادق (ع) و موافق روایت وهب است. این مقاله با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی می­کوشد تا حدیث مذکور را در منابع روایی در سنجه نقد نهد و در تلاش است با کاوش در دیگر مصادر و یافتن بسامد و گونه­های حدیثی و تاریخی، آن را تحلیل نماید.

یکی از مباحث دیرپای در تاریخ تفسیر و روش‌های تفسیری، مبحث تفسیرعلمی است. علاوه بر سیر تحول آن، بررسی نظریات و دیدگاه‌های مختلف مفسران علمی قرآن در ادوار مختلف به ویژه در عصرحاضر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و در این خصوص رویکردهای متفاوت به خود دیده است. در این میان طنطاوی بیش از هر مفسر دیگر و الجواهر بیش از هر تفسیردیگری در حوزۀ مطالعات تفسیرعلمی مطرح شده است. طنطاوی اعتقاد دارد که شناخت قرآن بدون بهره‌گیری از دانش‌های نو ممکن نیست. هدف از این پژوهش، تحلیل تفسیر به اصطلاح علمی طنطاوی جوهری است که روزگاری در مجامع علمی به شدت مورد توجه و مراجعه بود. نگرش علمی مؤلف به تفسیر آیات در آن روزگاران، از آن کتاب اثری تأمل برانگیز و مورد توجه عالمان ساخته بود. ولی این جهت به تدریج رنگ‌باخته و از دیده‌ها افتاد. از این‌رو عالمان هرگز آن را به جد به مطالعه نگرفته‌اند و جایگاه آن را در میان تفاسیر به درستی روشن نکرده‌اند. برخی از دانشمندان طنطاوی را تحسین کرده‌اند، در حالی­که افراد دیگر از وی انتقاد کرده‌اند یا حتی وی را فردی خیال‌پرداز خوانده‌اند. طنطاوی به هر روش و شکلی مباحث علم جدید را در فهم قرآن به‌کار می‌گرفت و تلاش کرد تا نظریات و مسائل علمی بسیاری را بر آیات قرآن تطبیق و تحمیل کند. در نتیجه تفسیر طنطاوی بدان‌گونه که پنداشته شده است، تفسیر علمی نیست و در خصوص آیات علمی قرآن افراط کرده است. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

اذن و رضایت نسبت به تصرف و نقل و انتقال مالکیت‌ها و حقوق، اساس داد و ستدها را شکل می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که اعتبار سایر اقدامات معامله­گران در راستای ابراز قصد مبتنی بر رضایت وارده سالم از عیوب، تعریف می‌گردد. از جمله مسائل مهم مطرح در این خصوص، تعیین روش‌های کاشف از تحقق رضایت است. علاوه بر اذن صریح، اذن فحوی، رضای فعلی و قولی، اذن و رضایت ناشی از شاهدِ حال نیز به‌عنوان یک نظریه در فقه امامیه مطرح است؛ لیکن در خصوص شرایط، اعتبار و حجیت شاهدِ حال، دیدگاه‌های مختلفی ابراز شده است. تفاوت نظرات در کم و کیف شرایط حاکم، موجب گردیده دو نظریه موافق و مخالف پیرامون اصل اعتبار شاهدِ حال به‌عنوان مبرِّز اراده شکل بگیرد. مخالفین در مواردی بر عدم کفایت شهادتِ حال و خلاف اصل بودن آن تأکید دارند. در مقابل، موافقان در قالب نظریات متفاوت از قبیل اعتبار به شرط قطعی بودن، اعتبار به شرط نوعی بودن، اعتبار مشروط به قرائن و شواهد دیگر و اعتبار در صورت مساوقت با اذن صریح، ضمن تأکید بر اعتبار در مبنای حجیت آن، اختلاف‌نظر دارند. در راستای تحقیق پیرامون نظریات و آراء مطرح و دست‌یابی به ثمره فقهی، لازم است مرحله وجود و تحقق شاهدِ حال و مرحله حجیت آن از منظر سیره معصومان (علیهم‌السلام) به‌عنوان منابع اصلی اعتبار شاهدِ حال مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

آیات سوره کافرون از آیات نیازمند بازنگری در زمینه ترجمه و تفسیر است. بیشتر مترجمان و مفسّران، آیات چهارگانه دوم تا پنجم این سوره را بر وجه تکرار، ترجمه و تفسیر کرده‌اند؛ گرچه وجوه دیگری غیر از تکرار نیز در ترجمه و تفسیر این آیات بیان کرده‌اند که به نظر می‌رسد باتوجه به دلالت فرازمانی و فرامکانی آیات قرآن و نیز وجوه اعرابی لفظ «ما» در آیات که چهار مرتبه به صورت متفاوت در سیاق آیات به کار رفته است، هیچ‌کدام از ترجمه‌ها و تفاسیر، کامل نیستند و چه‌بسا بتوان با توجه به دیدگاه‌های مطرح، وجهی نوین برای ترجمه و تفسیر آیات شریفه مذکور بیان داشت. لذا جستار حاضر درصدد است با روش توصیفی – تحلیلی، به بازیابی مفهوم آیات پنج‌گانه نخست سوره کافرون پرداخته و ضمن نقد ترجمه‌ها و تفاسیر قرآن کریم، بر این نکته تصریح نماید که برخلاف آنچه بیشتر مفسّران و مترجمان قرآن تاکنون پنداشته‌اند، این آیات شریفه، خالی از تکرار است و در دلالت ناظر به گذشته و حال و آینده و به صورت ابدی، و نیز در مقایسه میان معبود و شیوه عبادت توحیدی و کافرانه، نفی هرگونه اشتراک میان اسلام و کفر می‌نماید.

بیان قصص و داستان­ امت­های پیشین و انبیاء الهی از جمله شیوه­های تربیتی قرآن و یکی از طرق انتقال مفاهیم و معارف وحیانی در مسیر هدایت بشری است. شیوۀ منحصر به فرد قرآن در به خدمت گرفتن ساختار تکرار قصص در تصویرگری از طریق روایت تصاویر برش خورده از یک داستان در چندین سوره با شیوه­های بیانی و عبارات مختلف به صورت پراکنده، موجز و کوتاه با گزینش صحنه­های مؤثر داستان، به جای نقل منسجم آن، طعن و ایراد مخالفان و برخی مستشرقان را برانگیخته تا جایی که ایشان، تکرار را موجب اضطراب و تزلزل و این سبک تصویرگری را شاهدی بر غیروحیانی بودن قرآن و اقتباس آن از منابع متعدد می­دانند. لذا در پژوهش حاضر، تلاش شده تا به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با مطالعۀ موردی داستان حضرت نوح% در سور متعدد، با استناد به قرینه­های پیرامونی به دست آمده از آراء و نظریات اندیشمندان و مفسران قرآنی، و نیز تدقیق و تعمیق در موقعیت و شأن نزول آیات، و مقایسۀ تکرار و تصویرگری متفاوت یک داستان در سوره­های مختلف، علیرغم وحدت قهرمان و یا رخداد، این فرضیه را به اثبات برساند که ساختار قصه­ها تابعی از ساختار سوره­ها بوده و انگیزۀ اصلی از تکرار و پراکندگی تصویرگری­ها و قصه­ها در سور قرآن، با رویکردی هدایتی و تربیتی، به خدمت گرفتن آنها متناسب با هدف و غرض سوره­ها در بیان جوهر معنایی نهفته در قصص و حوادث است.

واژه­ی قرآنی «بقیت­الله» از میان سوره­های قرآن تنها در سوره هود ذکر شده است. یادکرد واژه مذکور تنها در سوره هود باعث شده است برخی مفسران آن را در قالب سیاق و محتوای آیات سوره هود تفسیر کنند و برخی دیگر واژه را فراتر از سیاق سوره تشریح کرده­اند. تحلیل تفسیرها و مصادیق ارائه شده از جانب مفسران مطلبی است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. که در پایان حاصل شد «بَقِیَّتُ اللَّهِ»، به معنای باقی­مانده­­ی فناناپذیر منسوب به خداوند، دارای مصادیق بی­شماری می­باشد و هر وجود مبارک و نافعی که به اراده‏ی خداوند برای بشریّت باقی می‏ماند را شامل است. لذا موارد بیان شده در تفاسیر اهل سنت و اغلب تفاسیر شیعه، تنها بیان برخی از مصادیق این واژه می­باشند.

اسلام به زوایای مختلف زندگی انسان همچون ابعاد مادی و معنوی توجه داشته است. از جمله مسائل مهم اقتصادی در اسلام، بحث وقف است. وقف در اصطلاح فقهی، عبارت است از: حبس کردن عین مال، یعنی برای ابد فروش و انتقال آن به غیر را ممنوع سازند و منافع آن را به‌طور رایگان در اختیار اشخاصی حقیقی یا حقوقی قرار دهند. از جمله مسائلی که در بحث وقف، مطرح است، ویژگی و شرایط متولی موقوفات است. از همین‌رو مسئله اصلی این مقاله، بررسی بحث کفایت در متولی موقوفات است. جهت پاسخ‌دهی به این مسئله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آن پرداخته خواهد شد. دقت در نظرات فقهای عظام و حقوق‌دانان و اساتید و حتی عرف متشرعه به این نتیجه می‌رسیم که متولی موقوفه ناگزیر است علاوه بر صلاحیت‌های عمومی، امانت‌داری و توانایی و آشنایی و قدرت بر اداره وقف داشته باشد که می‌توان همه این مجموعه را کفایت نامید متولی در هر موقوفه به‌حسب همان موقوفه خواهد بود.

نگرش ذوقی و باطن­گرایی صوفیه اقسام ناهم­سانی و مخالفت با سیاق را در تفسیر آنها از آیات قرآن پدید‌ می­آورد. این امر سبب ایجاد مراتب مختلفی از تأویل در استناد صوفیه به آیات می­شود؛ تأویل آنها از آیات گاه در حد مخالفت با ظاهر لفظ و عدم تطابق با معانی لغوی است و در مواردی از این حد فراتر ­رفته و به تفاوت با معنای مراد آیه می­رسد. رویّه صوفیه در تفسیر و تأویل و اتکا به تلقی ذوقی و باطن­گرایانه از آیات در پاره­ای از اوقات پررنگ­تر می­شود و به شکل مصادره به مطلوب و خلط مبحث نمود­ می­یابد و در اشکال حادّتر خود به تناقض و تضاد و تباین با معنا و مدلول اصلی آیه می­انجامد. در این جستار، نخست اشکال مختلف تباین و ناهم­خوانی در تفسیر و استناد صوفیه به آیات قرآن دسته­بندی گردیده و سپس برای هر کدام از آنها نمونه­های متعدد از امهات متون نثر صوفیه نقل شده است و در ذیل هر کدام از نمونه­ها توضیحاتی ناظر بر جنبه­های ناهم­خوانی، تعارض، تناقض و یا تضاد با آیه یا آیات مرتبط آمده است. نتیجه نشان­می­دهد مصادیق گونه­های مختلف ناهم­خوانی و تعارض در تأویل نویسندگان و مشایخ صوفیه از آیات از الگوهای مشابه و همسان بهره­می­برد و مبنای آنها در تفسیر ذوق و عاطفه و گرایش به باطن و اصالت دادن به راه دل و کشف معنای باطنی از این طریق است. صوفیه در تفسیر چندان مقید به مقتضای ظاهر آیات نبوده و غالبا معنای مد نظر خود را بر آیات تحمیل­کرده­اند.

برقعی یکی از اشخاص منتقد در مطالعات اسلامی است که به انکار عقاید شیعی می‌پردازد. او نه تنها امامت شیعه را قبول نداشته بلکه مطالبی در رد امامت نوشته است. همچنین کتابی در رد امام مهدی(عج) با عنو‌ان «بررسی علمی در احادیث مهدی» نگاشته که در آن کتاب وجود امام مهدی(عج) و مسائل پیرامون او از جمله آیات مرتبط با حضرت مهدی(عج) را انکار می‌کند. لذا پژوهش حاضر به بررسی بخش «باب الآیات المؤوّلۀ بقیام القائم» کتاب «بررسی علمی در احادیث مهدی» پرداخته است. در این اثر، رویکرد اصلی بررسی صحت و سقم آرای سیدابوالفضل برقعی با محوریت آیه «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» (التوبه/33) است. روش جمع‌آوری مطالب در این مقاله کتابخانه‌ای بوده و پردازش به آن‌ها به روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته‌است. نتایج به دست آمده این است که برخی از اشکالات برقعی در کتاب مذکور عبارتند از: توهین و شتم راویان، تضعیف راویان بدون مراجعه به کتب رجالی و بی‌اعتنایی به بحث جری و تطبیق همچنین برقعی با طرح اشکالاتی سعی بر بی‌ارتباط دانستن آیه 33 توبه با حضرت مهدی(عج) دارد که اشکالات او به با تفسیر صحیح آیه همخوانی ندارد.