جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر با عنوان «بررسی و مقایسۀ شخصیت علمی علامه مصباح و خواجه نصیرالدين طوسی با رویکرد تربیتی» به‌منظور تبیین برخی امتیازات آن دو عالم بین‌المللی شیعی تدوین شده است. این نوشتار به‌دلیل ارتباط مستقیم با متون دینی و آثار مکتوب شخصیت‌های مورد بررسی، باروش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. با وجود فاصلۀ زمانی طولانی زندگی علامه مصباح با خواجه نصیر‌الدين طوسی، مشابهت آن دو بزرگوار در تحصیل، جایگاه علمی، فعالیت‌های علمی، تربیت شاگرد و آثار تألیفی نسبتاً زیاد است. همان‌گونه که خواجه نصیرالدين در قرن هفتم در موارد یادشده، سرآمد و پرآوازه بود؛ علامه مصباح در عصر حاضر در تنوع آثار، تربیت شاگرد و راه‌اندازی مراکز مؤثر علمی کم‌نظیر است. افزون براین امتیازات، علامه مصباح از ویژگی‌هایی همچون انگیزۀ دینی قوی، اندیشۀ جهانی نشر علوم اسلامی و نیز مدیریت اثربخش برخوردار بوده، که نتایج آن در اکثر مراکزعلمی کشورهای مخلف، به‌روشنی مشاهده مي‌شود.

بحث ضرورت مربي اخلاق، يكي از زمينه‌هاي پرچالش در تربيت اخلاقي است. علامه مصباح يزدي(ره)، يکي از انديشمنداني است که در اين زمينه ديدگاه جامعي دارد. اما به‌دليل پراکندگي اين ديدگاه در آثارشان، نظر ايشان در اين مسئله به‌روشني تبيين نشده است. اين مقاله، به روش كتابخانه‌اي براي پاسخ به دو سؤال زير سامان يافته است: آيا از نظر علامه مصباح يزدي(ره)، مربي اخلاق ضرورت دارد؟ آيا فرد بدون مربي توان برنامه‌ريزي در اين زمينه را دارد؟ ضرورت مربي، از چه مرحله‌اي از تربيت اخلاقي فعليت مي‌يابد؟ نتايج تحقيق، حاکي از اين است که علامه مصباح(ره) با توجه به فساد روز‌افزون و تقاضاي جامعه از روحانيت در درمان بيماري‌هاي اخلاقي و رشد معنوي، مربي اخلاق ضرورت مي‌يابد. در پاسخ به سؤال دوم، فرد بدون مربي بايد تلاش فراواني کند و با تسلط به منابع ديني در زمينه تربيت اخلاقي و معنوي برنامه‌ريزي کند.

انسان تربیت‌یافتۀ اخلاقی، فردی است که بر عواطف خود کنترل داشته و آنها را در مسیر رضایت الهی ابراز می‌کند، و این مهم نیازمند آماده‌سازی و برداشتن موانع است؛ چراکه تربیت اخلاقی در بعد عاطفی دارای دو بعد سلبی و ایجابی است؛ که در بعد سلبی، پیرایش نفس از رذایل عاطفی و در بعد ایجابی، آراستن آن به فضایل عاطفی مدنظر است. به گفتۀ اهل عرفان، اول تخلیه، سپس تجلیه. نخست باید نفس را از آلودگی‌ها پیراست و سپس آن را با فضیلت‌‌های اخلاقی آراست. ازاین‌رو، می‌توان به اهمیت روش‌های اصلاح‌گرایانۀ عاطفه‌مدار در تربیت اخلاقی پی ‌برد. هدف از این مقاله استخراج روش‌های اصلاح‌گرایانه عاطفه‌مدار در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه آیت‌الله مصباح است. روش این تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است و با مراجعه به یادداشت‌ها، تأليف‌ها و سخنراني‎هاي استاد انجام گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که جهت اصلاح عواطف مذموم در تربیت اخلاقی می‌توان از روش‌های پیش‌گیری، غفلت‌زادیی، تذکر، ترهیب، و موعظه بهره گرفت.

ارائة تعریفی دقیق از تمدن، کلید ورود به مباحث تمدنی است. مقاله تلاش می‌کند با روش تحليلي ـ اسنادي، بر پایة تعریف مفهوم تمدن از دیدگاه علامه مصباح، تحلیل دقیقی از تمدن و مؤلفه‌های این مفهوم ارائه کند و لایه‌های درهم‌تنیده و پنهان این تعریف، نمایان شود. در تجزیه و تحلیل تعریف، و تفکیک مفاهیم و نیز سرفصل‌ها ما با چهار سرفصل اصلی در تعریف علامه مصباح مواجه هستيم: ویژگی‌های کلی تمدن؛ زیربنا و بنیان تمدن؛ ساخت تمدن؛ و فرایند تمدن‌سازی براساس هرم نیازمندی‌های کلان بشری. سعی شده است با این کار، مفاهیم تعریف در دسته‌بندی‌هایی توزیع شود تا از بی‌شکلی و پراکندگی معنایی مفاهیم و واژه‌های تعریف جلوگیری شود. در این تعریف، تمدن مفهومی است که از ویژگی‌های کلان زندگی انسان‌هایی حکایت می‌کند؛ چتری که بر همة فعالیت‌های اجتماعی سایه می‌افکند؛ از انسان‌هایی سخن می‌گوید که نوعی وحدت ارگانیک و اندامواره برای خود قائل‌اند و زندگی آنها از نوعی ثبات برخوردار است؛ کسانی که با تقسیم کار اجتماعی و با استفاده از همة نعمت‌های مادی و غیرمادی در شکل طبیعی و مصنوعی، تلاش‌های برنامه‌داری برای رفع‌نیازها، دفع‌خطرها، ارتقای بهره‌ها و رسیدن به آرمان‌ها انجام می‌دهند.

آیت‌الله مصباح به‌عنوان متفکر و اسلام‌شناسی جامع، در حوزه‌های گوناگون معارف اسلامی، نظرورزی و نظریه‌پردازی کرده است. یکی از حوزه‌هایی که ایشان به نظرورزی و اصلاح‌گری پرداخته، عرفان اسلامی‌است. از عرفان اسلامی ‌روایت‌ها و قرائت‌های گوناگونی وجود دارد. ازهمین‌رو، اختلاف‌نظر و موافق و مخالف نسبت به آن بسیار است. برخی از بزرگان همچون علامه طباطبائی، شهید مطهری و آيت‌‌الله مصباح، تلقی‌ای از عرفان اسلامی ‌ارائه می‌دهند که از سویی حاصل تحلیل عقلی و از سوی دیگر، برآمد از متن آموزه‌های قرآنی و روایی است، به‌گونه‌ای‌که رد و انکار این تلقی از عرفان آسان نیست. در این مقاله خطوط کلی اندیشه‌های عرفانی آیت‌الله مصباح را که روح آن برگرفته از قرآن کریم است، همراه با ملاحظات انتقادی و اصلاحی ایشان نسبت به برداشت‌های ناصواب در این زمینه، به اختصار عرضه می‌شود؛ تا هم تشنگان عرفان اصیل اسلامی ‌از زلال آن جرعه‌ای برگیرند و هم با بهره‌گیری از روشنگری‌های آن استاد فرزانه، از لغزش‌ها و افراط و تفریط‌ها در این زمینه ایمن باشند. عمده مطالب مقاله برگرفته از کتاب «در جستجوی عرفان اسلامي» حضرت استاد است.

اين پژوهش با هدف بررسي عوامل زمينه‌ساز تسلط شيطان بر انسان، با تأکيد بر ديدگاه علامه مصباح يزدي(قدس‌سره) انجام شده است. از‌آنجاکه قرآن کريم کمال نهايي انسان را قرب الهي مي‌داند، راه رسيدن به کمال نهايي و سعادت، اطاعت و عبادت خداست. اما اين سعادت به دلائلي دچار انحراف مي‌گردد، به گونه‌اي که انسان دچار سقوط اخلاقي مي‌شود. يکي از عوامل انحراف از اين مسير، شيطان است. هدف از اين پژوهش، آشنايي هر چه بيشتر خواننده با عوامل زمينه‌ساز تسلط شيطان مي‌باشد تا انسان با آشنايي آن در مسير تربيت اخلاقي، دچار انحراف و سقوط اخلاقي نگردد. اين پژوهش بر آن است تا با روش توصيفي ـ تبييني و با استفاده از منابع کتابخانه‌اي، به عوامل زمينه‌ساز تسلط شيطان بر انسان و سقوط اخلاقي انسان بپردازد. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که غفلت‌زدگي، هواي نفس، دنياي مذموم، حذف عنصر تزکيه و تربيت، همنشيني با اهل لهو، اختلال در قواي ادراکي، وهم و خيال، ترک اعمال صالح و التذاذ از حرام، آرزوهاي طولاني، غضب، تنهايي، بيکاري، عُجب و لذت بردن از مدح و ثناي ديگران از عوامل زمينه‌ساز تسلط شيطان است.

اين مقاله شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي علیه السلام در اوصاف شيعيان واقعي. از نظر آن حضرت، ايمان صرفاً تصديق قلبي و حصول علم نيست، بلكه عامل اختياري و ارادي و نوعي تصديق و اعتقاد قلبي است كه مستلزم عمل است. در تحقق عمل اختياري، شناخت و انگيزش نقش دارند. حفظ ايمان نيازمند صبر است و صبر نيز سه قسم است: صبر بر معصيت، صبر بر طاعت و صبر بر مصيبت. در واقع صبر يكي از پايه‌هاي ايمان است. اولين عاملي كه براي تحقق صبر لازم است، شوق به پاداش‌ها، لذت‌ها و كمالات اخروي است. اگر مؤمن به لذت‌ها و كمالات اخروي توجه كند و ايمان داشته باشد، از لذت‌ها و تمايلات دنيوي چشم‌پوشي مي‌كند. در مصيبت‌ها، نه ترس مؤثر است و نه اميد؛ چاره كار اين است كه مؤمن از دلبستگي‌ها به دنيا گسسته شود. اگر نعمت‌هاي دنيا را امانت الهي بدانيم، از دست دادن آنها مصيبت‌آور نخواهد بود. ياد مرگ هم در صبر بر مشكلات بسيار حياتي است، دورانديشي و نداشتن دلبستگي به دنيا، مرگ را گوارا مي‌سازد.

پلنتینگا و آیت الله مصباح(ره) به عنوان دو حکیم خداباور مسیحی و مسلمان با دو رویکرد متفاوت اما عقلی، به تحقیق درباره مسئله شرور پرداخته و شبهه ناسازگاری وجود شرور طبیعی و اخلاقی را پاسخ داده اند. این مسئله بر اساس روش توصیفی- تحلیلی به شیوه گردآوری کتابخانه ای، بررسی شده است. پلنتینگا مطابق نظریه اختیار، ادعای وجود تناقض منطقی بین مسئله شر و وجود خدا را نمی پذیرد. آیت الله مصباح ضمن پذیرش راه حل های فلاسفه مسلمان، از جمله عدمی بودن شرور، نسبیت شرور، مجعول بالعرض بودن شرور، غلبه خیرات بر شرور، بر راهکار غایت انگاری یا همان کمال و سعادت محور بودن همه افعال انسان، تاکید خاصی کرده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که اگر چه این دو متفکر، در اصل اعتقاد به خدای کامل مطلق(عالم، قادر و خیر محض) اشتراک نظر دارند، اما در روش و نوع مواجهه با نظریه عدل و حکمت الهی اختلاف نظر دارند. در عین حال دیدگاه سعادت انگارانه آیت الله مصباح پاسخ همه شرور طبیعی و اخلاقی را می‌دهد اما نظریه اختیارانگارانه پلنتینگا صرفاً شرور اخلاقی را پاسخگوست.

سلوک، حرکت انسان براي رسيدن به خداست و حاصلِ رفتارها و ملکات نفس مي‌باشد. علم اخلاق در تلقي آيت‌الله مصباح، به رفتارهاي ارادي و صفات اکتسابي انسان به‌اعتبار ميزان قرب و بُعد آنها نسبت‌به خداي متعال مي‌پردازد. عرفان عملي علم منازل و مقامات نفس براي رسيدن به فناست. پس اخلاق اسلامي و عرفان عملي، در هدف تقارب دارند؛ اما تحليل نحوة سلوک براي رسيدن به هدف، در اين دو علم متفاوت است. ازاين‌رو سلوک در اخلاق و عرفان عملي نيازمند مقايسه است و مسئلة اصلي اين مقاله را تشکيل مي‌دهد. اين نوشتار ويژگي‌هاي اخلاق و عرفان عملي را توصيف مي‌كند و با روش مقايسه‌اي به تحليل جايگاه سلوک در آنها مي‌پردازد. برخي از مهم‌ترين يافته‌هاي پژوهش عبارت‌اند از: 1. علم اخلاق در موضوع و مسائل، گسترده‌تر از عرفان عملي، و در هدف مساوي با آن است؛ 2. حقيقت سلوک در عرفان عملي از ابتدا کاملاً هويداست؛ اما در اخلاق، سلوک به‌تدريج جايگاه خود را به دست مي‌آورد؛ 3. سلوک در نظرية اخلاقي آيت‌الله مصباح با سلوک عرفاني مشابهت زيادي يافته است.

اين مقال شرحي است بر وصاياي امام محمدباقر علیه السلام به جابربن يزيد جعفي، در باب اوصاف شيعيان واقعي. آن حضرت مي‌فرمايند: با از بين بردن طمع، پايداري عزت را بجوي و خواري طمع را با عزت نااميدي از خير ديگران از خود دور ساز و عزت نااميدي را با همت بلند به دست آور. مفهوم حرص و طمع در اين نکته اشترک دارند که انسان مبتلا به اين دو زذيله، دوست دارد داشته‌ها و اموالش را زياد کند. اما کسي که طمع دارد، مي‌خواهد مال و بهره‌هاي مادي را از راه دستيابي به اموال ديگران زياد کند. طمع، مقابل اين حالت روحي است که انسان دوست دارد مستقل باشد و روي پاي خود بايستد. بنابراين، احساس عزت يکي از نيازهاي فطري انسان است که در مقابل احساس ذلت، خواري و چشم به اموال ديگران قرار دارد. راه رهايي از اين صفت زذيله اين است که حسن نااميدي از کمک ديگران را در خود تقويت کنيم و خود نيازهايمان را بدون کمک از ديگران برطرف کنيم و اعتماد به نفس را تقويت و به توکل به خدا کنيم.