جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایمانگرایی در اسلام و مسیحیت با تبیینهای نزدیک به همی مطرح شده است. عنصر مشترط ایمان گرایان مخالفت با ابتنای ایمان بر تاملات فلسفی است. در نقد و بررسی ایمان گرایی پژوهشهای فراوانی انجام یافته است، اما آن چه جای خالیش احساس میشود، نقد و بررسی ایمانگرایی از زاویه ضرورت آزادی اندیشه است. این تحقیق بر آن است تا ایمانگرایی را از این زاویه مورد نقد و ارزیابی قرار دهد. تحقیق حاضر با روش تحلیل مفهومی، ارایه تعریفی روشن از مفهوم «آزادی اندیشه» را بدون توجه به عناصری چون «تعریف آزادی»، «باخودبیگانگی»، «دگماتیسم» و… غیرممکن دانسته و از این زوایه ایمان مبتنی بر الهام و اشراق را در مکاتبی چون: اشعری، اخباریگری و مکتب تفکیک مورد ارزیابی قرار داده است. بسترسازی آزادی اندیشه برای سنجش نقادانه ایمان و لزوم گرفتاری در دام خوش بینی و تلبیس ابلیس با عدم عنایت به آزادی اندیشه از نتایج مهم تحقیق حاضر است.

ماجرای فکر فلسفی در جهان به واقع یکی داستان است پرآب چشم. در درازنای تاریخ این حوزه فرهنگی عموما به فلسفه و اندیشه فلسفی ظنین بوده‌اند و به انحاء و طرق گوناگون با آن به مخالفت برخاسته‌اند. در روزگار ما مخالفت با فلسفه و تفکر فلسفی به صورت‌های نوینی ظهور و بروز پیدا کرده است. یکی از جلوه‌های آشکار این مخالفت را درنگاه اصحاب مکتب تفکیک می‌توان یافت. مکتبی که به تعبیرسیدحسن اسلامی‌اردکانی «کارش را با نقادی فلسفه و بی‌اعتبارسازی آن آغاز کرد. اما سرانجام کوشید از طریق آن کسب اعتبا رکند. میزان مخالفت این گروه با فلسفه تا جایی است که به نظراین پژوهشگر «شاید در متون دینی معاصر، حمله‌ای تندتر و بی‌رحمانه‌تراز نقدهای مکتب تفکیک به فلسفه اسلامی نتوان یافت». امااین تفکیکی‌ها چه کسانی هستند؟ حرف حساب‌شان چیست؟ مبنا و استدلال‌شان برای مخالفت با فلسفه چیست؟ آیا دلایل‌شان برای نفی فلسفه‌ورزی پذیرفتنی است؟ واکنش‌شان در مقابل نقدها و انتقادها چگونه است؟

در بررسی ریشه‏ های تفکّر اسلامی و حرکت آن در مراحل تاریخی ‏اش، پیش از عصر ترجمه به هیچ روش فلسفی و عرفانی برنمی‏خوریم. بلکه«تفکّر اسلامی»در سایه توانایی ها و امکانات ذاتی خود و با تکیه بر دو منبع اساسی (قرآن و سنّت) رشد و تکامل یافت. تفکّر اسلامی به عقل نیز توجّه کرد، امّا نه به عنوان عنصری دارای ارزشی نامحدود. امّا در گذر از عصر ترجمه و پس از نزدیکی تمدّن ها به یکدیگر که در زمان مأمون به جریانی نیرومند تبدیل شد؛ تفکّر فلسفی و گنوسی (صوفی) و...از یونان، ایران، اسکندریه و هند وارد جامعه اسلام شد و در قلب تمدّن اسلامی دنبال جای پایی برای خود گشت و با استفاده از ویژگی انعطاف پذیری متون دینی، دست بکار امتزاج با شریعت شد.این تفکّر فلسفی با کوشش های «یعقوب بن اسحاق کندی» که بعد از فراگیری و هضم آن به شرح و تدرس آن اشتغال ورزید، منتشر شد. با ظهور فارابی و ابن سینا تفکّر فلسفی وارد مرحله جدیدی شد؛ چرا که این دو متفکر، بعد از نقد و پژوهش فلسفه، به تحول آفرینی در آن و تعمیق مبادی و اصول آن اقدام کردند. این چنین بود که این تفکّر با تکیه به مقولات عقلی ‏اش راه خود را باز کرد؛ تفکّری که خود را ضرورتی عقلی و غیرقابل نقد می‏دانست. امّا وقتی در پی تطبیق این قواعد با شریعت برآمدند، ناچار به تأویل نصوص شرعی -به گونه ‏ای که با مقولات عقلی‏ شان هماهنگ باشد- شدند.

موضوع مورد بررسی «انتقاد مکتب تفکیک به کارکرد معرفت فلسفی در دین» است. هدف از این تحقیق، اثبات وجود کارکرد برای معارف عقل الهی انسان در دین است. دامنه تحقیق در حد گستره اشکالات عمده مکتب تفکیک به حوزه کارکرد معارف فلسفی در دین می‌باشد. در مقابل، بدین‌جهت که بیشترین اشکالات این گروه متوجه نظرات حکمت متعالیه می‌باشد، پاسخ انتقادات از دیدگاه ملاصدرا و طرفداران این مکتب فکری ارائه شده است. متن بحث نیز با تبیین دلایل مکتب تفکیک شروع می‌شود. از میان دلایل ایشان، شش دلیل عمده آورده شده است. در دلیل اول ادعا شده دین برای اموری آمده که فلسفه از جانب خود در آن امور نظر می‌دهد. در مقابل نظر فلاسفه در لزوم توجه به فهم فلسفی برخی از امور دینی آورده شده است. در دلیل دوم، مدعی‌اند میان توصیف حقایق توسط دین و فلسفه تضاد وجود دارد که با آوردن عبارات ملاصدرا چنین مسئله‌ای انکار شده است. در دلیل سوم، به نبود هیچ‌گونه توجه در گفتار پیامبر به اقوال فلاسفه استناد شده که مخالفت با این دلیل با استناد به برخی روایات ضعیف‌السند مورد خدشه قرار گرفته است. دلیل چهارم، لحن تند برخی روایات در نکوهش فلاسفه است که در مقابل به وجود همین تندی در برخی روایات دیگر نسبت به گروه‌های دیگری از علما از سوی فلاسفه بیان شده است. دلیل پنجم، ورود فلسفه را خیانت دستگاه حکومت عباسیان دانسته، در مقابل پاسخی که از فلاسفه در رد این دلیل آورده شده، عدم تضاد چنین نیّتی با جریان فکر فلسفی را مطرح می‌کند. دلیل ششم نیز وجود اقرارهایی از سوی فلاسفه در تایید تباین میان دین و فلسفه است که حمل چنین سخنانی به چنین نیّتی صحیح دانسته نشده است. در ادامه مطالب، تضارب آرا میان مکتب تفکیک و فلاسفه با معیار روایات موجود مورد بررسی قرار گرفته که نتیجه پیشنهاد راه سوم، حاصل آن بوده است

خلاصه ماشینی: "نخست لازم است تفکیکی را در مکتب تفکیک رقم بزنیم؛ به گفته برخی بزرگان اگر دیدگاه‌های میرزامهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی و خود ایشان را «تفکیکیان» بنامیم و کسانی را که در دوران متأخر با آنها مواجه‌ایم «نوتفکیکیان» یا «تفکیکیان معتدل و ملایم» نام بگذاریم که آیت‌الله جوادی آملی نیز در کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی به این مقوله اشاره کرده‌اند. البته منطقه‌هایی وجود دارد با عنوان «منطق‍ةالفراغ» که دقیقا عکس منطقه‌های ممنوعه‌اند و در آنها عقل می‌تواند جایگاهی منحصر به فرد داشته باشد و اگر از «عقل معیار یا میزان» سخن بگوییم و آن را معیاری «مطلق» برای دین و وحی و معارف الهی قرار دهیم، در موضعی قابل نقد وارد شده‌ایم. تا فیلسوفان و عارفان (به ویژه صوفیان) در برهه‌های تاریخی به تأویل‌ها و تفسیرهایی نسبت به آیات و روایات ما دست زده‌اند و در جهت نظرات خود به استخدام آیات و روایات پرداخته‌اند، به حفظ ناب‌بودن و زلالیت آیات و روایات اقدام کردند؛ ولی نکته اینکه آیا راه حل مکتب معارف خراسان یا تفکیکیان، راه حل نهایی و درستی است؟ وقتی می‌گویند ما باید به ناب‌سازی آموزه‌های وحیانی بپردازیم و بدون هیچ پیش‌انگاره‌ای به سراغ آنها برویم، مطلبی شکیل و مجذوب‌کننده است، اما آیا شدنی است؟ آیا عارفان باور داشتند هر آنچه مطرح می‌کنند، تفسیر قرآن است یا اینکه تأویل تطبیقی مد نظر آنها بوده است؟ آنها مقوله تفسیر را از تأویل‌هایی این‌گونه جدا می‌کردند."

چکیده: رابطه میان عقل و وحی یکی از بنیادی‌ترین بحث‌های فلسفی و کلامی در همه ادیان آسمانی است. تعیین نسبت میان اصول عقل بشری و معارف وحیانی نقشی اساسی در فهم علوم بشری و علوم الهی دارد. بسیاری از نزاع‌های فکری و اجتماعی ناشی از سوء فهم روابط عقل و وحی است. علامه طباطبایی به عنوان یکی از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام، وحی را مبتنی بر عقل برهانی می‌داند و معتقد است اعتلای عقلانیت، اعتلای دیانت است. در این مقاله مهم‌ترین اشکالات اهل تفکیک ابتدا مطرح می‌شود و پس از آن پاسخ‌های علامه به اختصار می‌آید. علامه نشان می‌دهد که مشی قرآن و معارف اهل بیت اعتلای عقلانیت است و هیچ‌گونه ناسازگاری با معارف راستین بشری ندارد خلاصه ماشینی: "علامه در پاسخ می‌گوید بیان مذکور خود بر نوعی قیاس اقترانی و استثنایی مبتنی است و گوینده سخن در حال استدلال‌کردن در قالب‌های منطقی است و علاوه بر آن اگر کسی یا کسانی از چیزی سوء استفاده کردند، آیا به دلیل اغراض سوء آنها باید آن چیز را باطل دانست (همان، ص398)؛ به عنوان مثال، اگر کسی از قرآن کریم سوء استفاده کند، می‌توان ـ نعوذ بالله ـ قرآن را انکار کرد یا باید با روشنگری مانع سوء استفاده شد؟ بنابراین بر فرض که مترجمان کتاب‌های فلسفی و منطقی اغراض سویی داشتند، آیا اغراض سوء آنها باعث می‌شود ما منطق و فلسفه را باطل بدانیم یا معیار صحت و سقم مطالب منطقی و فلسفی، درست یا نادرست‌بودن محتویات آنهاست؟ همچنین، مگر مترجمان فقط کتاب‌های منطقی و فلسفی را ترجمه کردند. علامه در پاسخ به این اشکال، نکات گوناگونی مطرح می‌کند که هرکدام از جهتی به رفع اشکال کمک می‌کند؛ اولا، گوینده اشکال، سخن خود را در قالب یک قیاس اقترانی ارائه کرده است؛ بنابراین نفی او فقط نفی زبانی است وگرنه در محتوای بیانش از قواعد منطق کمک گرفته است؛ ثانیا، اگر بگوییم قرآن و حدیث از علوم دیگر بی‌نیازند، آیا می‌توان از این مسئله نتیجه گرفت کسانی که به قرآن و احادیث تمسک می‌کنند و می‌خواهند آن را فراگیرند، جز قرآن و حدیث به علوم دیگری نیاز ندارند