جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله عناوینی که از دیرباز در قرآن‏ کریم، به معرکه آرای گوناگون مفسّران کشیده شده، تبیین هویت فاعل زینت‌گری در آیه چهارده سوره آل‌عمران است که در آن، از موضوعِ تزیین شهوات و محبّت مردم نسبت به زنان، فرزندان، اموال، اسبان، چهارپایان و زراعت، سخن به میان آمده است. در تبیین ماهیت فاعل تزیین، دو احتمالِ «خدا» و «شیطان»(یا «نفس امّاره») مطرح شده است. علامه طباطبایی ذیل آیه، با بررسی آیات مشابه و تبیین آرای مفسّران پیشین، فاعل زینت‏گری را شیطان می‏داند. پس از ایشان علامه فضل‏‏الله، ضمن نقد آراء علامه، فاعل زینت‏گری را خدا دانسته است. علیرغم انجام پژوهش‌هایی با موضوع تطبیق آرای دو مفسّر یاد شده، تاکنون پژوهشی پیرامون اختلاف فوق، انجام نشده است؛ از این رو، مقاله حاضر ابتدا با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین نظر علامه طباطبایی ذیل آیه و تطبیق نظر تفسیری ایشان با نظر علامه فضل‌‏الله پرداخته و در ادامه، با نقد و بررسی ادلّه طرفین، این نتیجه برای نگارنده حاصل شد که نقدهای علامه فضل‌‏الله به علامه طباطبایی، ذیل آیه مورد بحث، وارد نبوده و دیدگاه علامه طباطبایی، به صواب نزدیک‌‌‏تر است

همانند غالب واژه هایی که در علوم انسانی استعمال می شود، تعریف واحد و مورد قبول همگان از مشاوره وجود ندارد و هرکس از منظر و زاویۀ نگرش خویش تعریفی از مشاوره ارائه نموده و مبنای کار او در تحلیل فرآیند مشاوره قرار کرفته است؛ مفهوم مشاوره دینی نیز از این قاعده مستنثنی نیست.

مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، بازنمایی دقیق ماهیت ایمان از رهگذر تحلیل دیدگاه علامه‌طباطبایی و جان‌هیک از نواندیشان نامدار معاصر است. در این مقاله با رویکردی نظریه‌پردازانه و به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تطبیقی نگرش علامه و هیک در بازنمایی ماهیت ایمان پرداخته شده و به دنبال آن، نقدهایی به هردو دیدگاه مطرح می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد علامه از روش درون‌دینی به تبیین ساختار ایمان پرداخته و ایمان را متشکل از دو مؤلفۀ علم و التزام معرفی می‌کند. از سوی دیگر، هیک از روش برون‌دینی به مقولۀ ایمان ورود کرده و آن را به عنصری تفسیری بازنمایی می‌کند که مختارانه و برخاسته از تجارب دینی محقق می‌شود. علامه، علم را به عنوان یکی از اجزای مؤلفۀ ایمان معرفی می‌کند، در صورتی که هیک، براهین فلسفی را برای اثبات خداوند، ناکام دانسته و تجربۀ‌دینی را صرفاً برای دفاع از عقلایی بودن ایمان‌دینی مطرح می‌کند. البته مشترکاتی از جمله ارادی بودن و مرتبه‌مندی ایمان در دو دیدگاه مشاهده می‌شود.

مبحث خداشناسی در میان حکمای متأله با اثبات وجود ذات حق‌تعالی آغاز می­شود. ابن­سینا برای اولین بار بر پایه مفاهیم وجوب و امکان برهانی تقریر کرد و نام آن را صدیقین نهاد. از آن زمان تا دوران ملاصدرا و شارحین مکتب وی، این برهان دچار تغییراتی شده است. ملاصدرا به ابن‌سینا خرده گرفت و بر مبنای خود به شکل متفاوتی برهانی که به عقیده وی شایسته نام صدیقین است، تقریر نمود. شارحینی چون سبزواری و علامه طباطبایی ضمن نگاه انتقادی به برهان صدرایی، تقریر دیگری از این برهان ارائه کردند تا به صدیقین نزدیک‌تر و از مقدمات کمتری استفاده شود یا بدون هیچ مقدمه­ای وافی به مقصود باشد، اما تقریر ایشان نیز از نقد ناقدان بعدی مصون نماند. در این نوشتار که با روش توصیفی-تحلیلی صورت می­گیرد، ضمن تأمل انتقادی بر‌اساس آخرین تقریرات این برهان، به این نتیجه می­رسد که تقریرهای بعد از علامه طباطبایی نیز براساس معیار صدیقین، خالی از اشکال نیست. ازجمله اینکه هرکدام به حدوسطی وابسته یا به‌گونه­ای مصادره به مطلوب است یا با معیارهای برهان صدیقین سازگار نیست. همان‌گونه که شواهد نقلی نیز دلالت دارد، وجود خداوند نیازمند به برهان نبوده و به عبارتی برهان‌پذیر نیست، بلکه از طریق معرفت نفس و شهود عرفانی قابل شناخت است. تقریرهای فلسفی ارائه شده از برهان صدیقین، فارغ از آسیب­هایی که متوجه آنهاست، جنبه تنبیهی داشته و حکمای متأله نظیر صدرالمتألهین و علامه طباطبایی نیز بدان اذعان کرده­اند.

نوشتار حاضر که به تحلیل تفسیر فراتاریخی قرآن کریم می‌پردازد، با تأکید بر دیدگاه‌های علامه طباطبایی و آیت الله معرفت به انجام رسیده است. در قرآن پاره‌ای از گزاره‌های حقیقی وجود دارد که به‌طور ذاتی عمومیت دارند و در عصر نزول ناظر به مصادیق آن عصر بودند و در اعصار دیگر می‌توانند بر مصادیق دیگر قابل انطباق باشند. همچنین پاره‌ای از گزاره‌های قرآن خارجی‌اند و فقط ناظر به مصادیقی هستند که در عصر نزول وجود داشتند؛ اما از چنین گزاره‌هایی نیز می‌توان با الغای خصوصیت به‌گزاره‌های عام دست یافت که شامل مصادیق اعصار دیگر هم باشد. برخی از مهم‌ترین مبانی این تحقیق، جهان شمولی قرآن، برخورداری قرآن از بطون و همراهی با مقتضیاتِ تمامِ اعصار بر اساس زبان فطری و هدایت‌گری؛ نظریه‌های نسخ‌های مشروط وتمهیدیِ آیت الله معرفت و نیز رابطه‌ی جامعیت قرآن و ختم نبوت است.

سکولاریسم همانند بسیاری دیگر از «ایسم» های دوره ی جدید، با نهضت اصلاح دینی آغاز شده است و اولین بار نیز تعبیر سکولاریزاسیون در زبان های اروپایی در معاهده ی وستفالی در 1648 م. که به جنگ های فرقه ای سی ساله خاتمه داد به کار رفت. این معاهده حاوی این معنی بود که وحدت دینی اروپای مسیحی از دست رفته و تقسیم آن به فرقه های کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان امری است غیر قابل اجتناب. ریشه یابی واژه ی سکولار از لحاظ لغوی و معنای اصطلاحی آن و ارتباط دادن بحث به حوزه ی سیاست و جامعه شناسی و متفکرینی که در تعریف و شرح دولت مدرن، بر جدایی سیاست و دولت از کلیسا و مذهب تاکید ورزیدند، همچنین معنی اندیشه ی دینی و مردم سالاری دینی از دیدگاه متفکرین اسلامی معاصر و مغایرت مردم سالاری دینی و سکولاریسم؛ مباحثی است که این مقاله به آن پرداخته است.

علم حصولی فرایندی ادراکی است که سه جزء در آن، زمینه‌ تحقق علم را فراهم می‌آورند: «عالم یا مدرِک»، «شیء خارجی یا معلوم بالعرض» و «صورت ذهنی یا معلوم بالذات». نزد علامه طباطبایی چگونگی رابطۀ‌ معلوم ‌بالذات و معلوم ‌بالعرض به‌صورت حصول صورت شیء مادی در ذهن نیست؛ بلکه عبارت از حصول صورت مجرد مثالی نزد وجود مثالی مدرِک است. بر این مبنا، علم به معلوم‌ بالذات یا صور‌ت‌های علمی، علم حضوری و بی‌واسطه است و بر همین اساس علم حصولی نیز به علم حضوری باز می‌گردد. در حکمت صدرایی ماهیت در ذهن دارای همان خصوصیت و ویژگی وجود خارجی است که بعینه در ذهن تحقق مفهومی پیدا می‌کند. در حالی‌که علامه طباطبایی ماهیت اعتباری و غیر اصیل را برآمده از حدود وجود می‌داند. دیدگاه علامه دربارۀ اعتباری بودن ماهیت به گونه‌ای است که برای ماهیت نقش هستی‌شناختی قایل نمی‌شود. بر این اساس معلوم بالذات و معلوم بالعرض هر دو باید از سنخ وجود باشند. طبق تبیین علامه بین وجود عینی و ماهیت نزد ذهن ملازمۀ‌ عقلی وجود دارد. به این ترتیب مسأله محوری مطالعه پیش‌‎رو نحوۀ رابطۀ بین وجود عینی و ماهیت است که ظهور وجود عینی نزد ذهن است.

سماع موتی از جمله مسائل مهمی است که مورد توجه بسیاری از متکلمین شیعه و سنی قرار گرفته و تبیین‌های متفاوتی در مقام دفاع و یا مخالفت با آن ارائه شده است. یکی از ادله مخالفین، تمسک به آیات 80 و 81 سوره نمل است که ظاهر آن دلالت بر عدم سماع اموات دارد. اموات در این آیات به اذعان مفسرین شیعه و سنی مجاز از کافر است. با عنایت به واقع‌نمایی آیات قرآن کریم، بین مجازهای به‌کاررفته در آیات و معانی حقیقی آن ارتباط واقعی و حقیقی برقرار می‌باشد. در نتیجه اطلاق میت به کافر، مبیّن وجود حقیقتی مشترک میان این دو است که منجر به صدق کاربرد لفظ موت در معنای دیگر (کافر) می‌گردد. این مقاله در صدد است با تحلیل رابطه معنای حقیقی و مجازی موت، و با استفاده از نظریه وضع الفاظ بر ارواح معانی علامه طباطبایی، تبیینی جدید نسبت به عدم سماع به‌کار رفته در آیات ارائه دهد. با توجه به تحلیل این رابطه، روشن می‌شود که موت به معنای فقدان آثار و خواص در شیء است که نسبت به هر موضوعی به‌لحاظ آن موضوع سنجیده می‌شود و در مورد آیات مورد بحث انسانی که متأثر از حق و هدایت‌پذیر نیست (کافر)، خودش حقیقتاً میت است.

حفظ ثبات برنامه کلان و قوانین حاکم بر زندگی بشر در عین تأمین نیازهای متغیر وی، همواره از مسائل مورد علاقه اندیشمندان بوده است. پیچیدگی‌های تبیین این دوگانه، به‌ویژه در ادیان الهی، زمینه را برای ارائه نظریات متعددی در این باره فراهم آورده است. از جمله تلاش‌ها برای عرضه یک تئوری فراگیر دینی را می‌توان در آثار و اندیشه علامه طباطبایی1 جستجو کرد. ایشان بر این باورند که قوانین الهی از جهتی بر پایه نیازهای فطری شکل گرفته‌اند و لذا دارای سویه‌های ثابتی هستند. از جهت دیگر هم با نیازهای روزمره بشری تطبیق می‌‌یابند و ازاین‌رو جنبه تحول‌خواهانه زندگی مادی را مورد نظر قرار داده‌اند. در این نوشتار، با روشی توصیفی ـ تحلیلی، ضمن بررسی دیدگاه علامه طباطبایی1 درباره این مسئله، مروری بر مبانی و لوازم اندیشه ایشان خواهیم داشت و با بررسی مختصری نسبت به دیدگاه‌های رقیب، نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه علامه را با این نظریات برجسته خواهیم کرد.

علامه طباطبایی همچون عموم حکمای مسلمان، اصل علیت را گزاره‌ای ضروری می داند و از بدیهیات اولیه می‌شمارد بلکه انکار آن را خروج از فطرت انسانی می‌داند. او اصل علیت را اثبات‌ناپذیر و متمایز از مسأله مناط حاجت تلقی می‌کند. با توجه به این دیدگاه، مسأله اصلی پژوهش کنونی، طرح و بررسی مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی در ساحت اصل علیت با تأکید بر نگرش علامه طباطبایی است. مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی مربوط به این اصل در ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن تبلور می‌یابد. ازاین‌رو پس از بررسی تقریرهای گوناگون اصل علیت از باب مقدمه، ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن (همانند ضروری، بدیهی اولی، اثبات‌ناپذیر و تحلیلی یا ترکیبی بودن) را برمی رسیم و دلیل آنها را تبیین می‌کنیم. دستاورد این جستار، امتناع اقامه برهان حقیقی برای اثبات اصل علیت است. هر استدلالی که برای اثباتش ارائه شود، حتی اگر از راه احتمالات باشد، تنبیهی یا جدلی است؛ زیرا اعتبار هر استدلالی ـ اعم از له و علیه، موافق و مخالف ـ بر پذیرش این اصل مبتنی است و بدون آن هیچ استدلالی نمی‌توان اقامه کرد.