جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

6- بیان مسئله اصلی پژوهش دوران معاصر با افزایش ارتباطات و تعاملات فرهنگی میان جوامع مختلف روبروست. چرا که؛ فرهنگ‌پذیری (توانایی پذیرش و سازگاری با فرهنگ‌های متفاوت) از طریق عقلانیت می‌تواند به گفتگوی سازنده و تفاهم میان فرهنگ‌ها کمک کند. از این رو؛ بررسی نظریه‌های دو فیلسوف مهم، حوزه شرق، فارابی و حوزه غرب، اسپینوزا، درباره عقلانیت و فرهنگ‌پذیری، راهنمای علمی برای هدایت این فرآیند را فراهم می آورند. که با شناخت تفاوت‌ها و اشتراک‌های این دو دیدگاه فلسفی در تدوین مبانی نظری فرهنگ‌پذیری عقلانی بسیار موثر باشد و آنچه که اهمیت موضوع را دوچنذان می کند پذیرش فهم این نکته که فرهنگ‌پذیری عقلانی به توسعه همزیستی مسالمت‌آمیز و کاهش تعارضات فرهنگی کمک می‌کند، و چه بسا بررسی دیدگاه‌های فلسفی فارابی و اسپینوزا به اهداف تمدن‌سازی، توسعه فرهنگ عقلانی و ایجاد جوامع چند فرهنگی کمک ‌کند تا با تعمیق فهم عقلانیت و نقش آن در تنظیم و سازمان‌دهی روابط فرهنگی در جهان پیچیده امروز؛ زمینه‌ساز تحقیقات بین رشته‌ای مرتبط با فلسفه، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی را مهیا سازد. در جهان امروز که با روندهای شتابان جهانی‌شدن، مهاجرت‌های گسترده، انقلاب‌های ارتباطی و سیطرهی فرهنگ‌های سیال مواجه است، مفهوم فرهنگ‌پذیری بیش از پیش به موضوعی بنیادین در مطالعات فلسفی، علوم تربیتی، جامعه‌شناسی و سیاست‌گذاری فرهنگی تبدیل شده است. فرهنگ، دیگر نه واقعیتی ایستا و متصلب در مرزهای جغرافیایی و قومی، بلکه رخدادی پویا، انتخاب‌گرانه و وابسته به فهم فرد از خود، دیگری و نظم اجتماعی تلقی می‌گردد.در شرایطی که جوامع معاصر با چالش‌هایی چون افراط‌گرایی فرهنگی، بحران معنا، ازخودبیگانگی فرهنگی، نسبی‌گرایی افراطی، فروپاشی سنت‌های بومی و تضعیف انسجام اجتماعی مواجه‌اند، بازخوانی فلسفیِ مفاهیم بنیادینی چون فرهنگ‌پذیری و عقلانیت ضرورتی مضاعف یافته است (حسینی و همکاران، 1402: 91-93). به‌ویژه آنکه در بسیاری از سیاست‌های فرهنگی رایج، فقدان چارچوب نظری عقل‌محور موجب شده است که فرهنگ‌پذیری یا در قالب ایدئولوژی‌های تحمیلی و بسته اعمال شود، یا در ورطه ی نسبی‌گرایی فرهنگی و انفعال اجتماعی سقوط کند (اسپینوزا،1376: 287). اگرچه پژوهش‌های پرشماری در حوزهی جامعه‌شناسی فرهنگ یا نظریهی آموزش فرهنگی صورت گرفته‌اند، اما بسیاری از آن‌ها فاقد پیوندهای هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی با مفاهیم فلسفی‌اند. این امر، عملاً منجر به تقلیل مفهوم فرهنگ‌پذیری به فرآیندی انفعالی، رفتاری و صرفاً روان‌شناختی شده است، در حالی‌که ریشه‌های حقیقی این مفهوم را باید در سنت‌های فلسفهی اجتماعی، اخلاق، و معرفت‌شناسی جست‌وجو کرد. در این میان، اندیشهی فیلسوفان برجسته‌ای چون فارابی از سنت اسلامی و باروخ اسپینوزا از سنت عقل‌گرای غربی، ظرفیت‌های نظری کم‌نظیری برای بازتعریف مفهوم فرهنگ‌پذیری در بستر عقلانیت فراهم می‌آورند. می توان گفت که هر دو متفکر، عقلانیت را محور و پایه فهم و رفتار انسانی و تأکید بر نقش عقلانیت در ایجاد هماهنگی و نظم در جامعه و رفتارهای انسانی را حائز اهمیت می دانند و اهمیت فهم و پذیرش تفاوت‌ها و ترویج فرهنگ تحمل و مدارا از طریق عقلانی را می پذیرند و.عقلانیت به عنوان مسیر بهبود روابط فردی و اجتماعی .علی‌رغم تفاوت‌های معرفتی، هستی‌شناختی و تاریخی، که فارابی عقلانیت را بیشتر در قالب عقل عملی سیاسی و تدبیر جامعه می‌بیند، اما اسپینوزا آن را عقل نظری و فلسفی برای شناخت طبیعت و انسان می‌داند. در دیدگاه فارابی، فرهنگ‌پذیری در بستر ساماندهی اجتماعی است، ولی در اسپینوزا، عقلانیت به مثابه شناخت طبیعی موجب پذیرش فرهنگی و اخلاقی است. فارابی به نقش پیامبران و حکمای دینی در هدایت عقلانیت اجتماعی توجه دارد، ولی اسپینوزا رویکردی سکولار و فلسفی دارد. از این رو؛ هر دو فیلسوف، فرهنگ را نه به‌مثابه مجموعه‌ای از آداب، رسوم و نمادها، بلکه در نسبت با نظم عقلانی هستی، انسان متفکر، و اخلاق عقل‌محور تعریف می‌کنند. فارابی، با بنیان‌گذاری منظومهی مدینهی فاضله، فرهنگ‌پذیری را نتیجهی تربیت عقلانی در نظم سیاسی حکیمانه دانسته و نقش عقل فعال، رئیس اول، نطق، و ملت را در آن برجسته می‌سازد (فارابی، 1384: 105). اسپینوزا نیز، در منظومهی اخلاق، فرهنگ‌پذیری را حاصل شناخت علّی، آزادی عقلانی، رهایی از انفعالات و عشق عقلانی به نظم طبیعی جهان می‌داند (اسپینوزا، 1376: 125-137 و 287؛ صابری ورزنه و زارع کهنمویی، 1399: 171). اگر چه تفاوت در نحوه نگرش به اهداف عقلانیت؛ فارابی را متمایل به تحقق «شهر فاضله»، و اسپینوزا را مصر به تحقق «زندگی عقلانی» و آزادی معنوی می نماید. با وجود این هم‌سویی بنیادین، مطالعات تطبیقی میان این دو اندیشه عمدتاً حول مسائل نبوت، عقل و دین صورت گرفته‌اند (محمدپور، 1393: 42؛ روحی، 1389: 61، 87، 103) و هنوز بررسی فرآیند فرهنگ‌پذیری در بستر عقلانیت به‌صورت منسجم، لایه‌مند، و تطبیقی در این باره که نقطه عزیمت این تحقیق است انجام نشده است. بنابراین، پژوهش حاضر در تلاش است تا با بازخوانی مفاهیم بنیادین عقلانیت و فرهنگ‌پذیری در اندیشهی فارابی و اسپینوزا، الگویی نظری برای تربیت عقلانی، سیاست‌گذاری فرهنگی عقل‌محور، و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی در جهان معاصر ارائه دهد؛ الگویی که فرهنگ را نه ابزار سلطه، بلکه عرصهی فهم، انتخاب، و تعالی انسان تعریف کند. در مسیر بازخوانی فلسفی مفهوم فرهنگ‌پذیری، نخست باید به تبیین مفهومی عقلانیت و فرهنگ‌پذیری پرداخت؛ زیرا این دو، نه صرفاً واژگان علوم اجتماعی، بلکه مفاهیمی چندلایه با ریشه‌های هستی‌شناختی، اخلاقی و تربیتی‌اند که در سنت‌های فلسفی کلاسیک معنا یافته‌اند. در اندیشهی فیلسوفانی چون فارابی و اسپینوزا، هر دو مفهوم مزبور نه‌تنها به‌مثابه ابزار تحلیل اجتماعی، بلکه به‌عنوان ساختار بنیادین فهم انسان از هستی، خویشتن، و دیگری تعریف شده‌اند.

عبدالمجید شرفی نواندیشی تونسی است که برخی او را صاحب مکتب پیشرو تونسی در مطالعات اندیشه دینی می‌دانند، از وی بیش از 40 جلد کتاب در بررسی تفکر دینی به جای مانده است. این تألیفات به قدری به هم ارتباط دارند که هر یک فصلی از کتاب بزرگ شرفی می باشند که به رابطه دین و جهان مدرن پرداخته و آن را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کند. شرفی فصل‌های متعددی از کتاب بزرگش را به بررسی مهمترین مؤلفه‌های تفکر اسلام‌سنّتی و کشف آن‌ها اختصاص داده است. وی حدیث نبوی را نیازمند بررسی عمیق به دور از افراط و تفریط می‌داند، حدیث از نظر شرفی اندوخته‌ای ارزشمند است که برای زنده نگه داشتن آن باید از ناخالصی‌ها پاک شود. شرفی اختلاف در احکام فقهی و حتی تقابل آن‌ها با هم را دلیل بشری و غیرالهی بودن آن می‌داند. وی دیدگاه سنّتی و سیاسی اسلامی را درباره زن دارای نقصان می‌داند و خواستار احیای حقوق زنان براساس حقوق جهانی و بشر می‌باشد. وی با پذیرش روش تاریخی در ایجاد معرفت دینی، آن چه را بیش از آن حقایق دینی شمرده می‌شدند را به تاریخ نسبت داده و معرفت دینی را محصول بشری و فاقد قداست می‌داند. او با بکارگیری روش تطبیقی تلاش می‌کند تا آشکار کند چه چیزی با اسلام اصیل تناسب دارد و چه چیزی با آن هماهنگ نیست و این نتایج می تواند در فهم دینی کمک کند. شرفی به دلیل اهمیت زیاد حدیث نبوی در معرفت دینی، براساس نتایج علمی متفکران پیش از خود، از زمان بندی حدیث نبوی یا تناسب تاریخی حدیث نبوی با شرایط تاریخی سخن می‌گوید. وی ختم نبوت را عملی برای رهایی انسان از یوغ پیروی و تقلید و توانا ساختن او برای به دست گرفتن همه امور زندگی خویش می‌داند و از این رو انسان موجودی نوآور، خلاق و مسئول خواهد بود و به حدی از رشد می-رسد که نیازمند رهبری بیرونی و خارج از ذات خود که او را به هر چیز بزرگ و کوچکی راهنمایی کند، نیست. او الهی بودن فقه را رد می‌کند و معتقد است یکی از نشانه‌های غیرالهی بودن این احکام کامل نشدن برخی از نظریات فقهی تا زمان نهادینه شدن دین است. غرض شرفی از طرح این مسائل تنها بازگویی دیدگاه‌های نواندیشان در این باره نبود بلکه او می خواست فقه و اصول را به مسئله‌ای تاریخی تنزل دهد تا لباس تقدیس را که نهاد دین در طول تاریخ بر تن آنها پوشانده بود، جدا کند. به طور کلی می‌توان گفت شرفی دست برداشتن از فقه قدیم را در عبادات یا غیرآن را ضروری می‌داند و این سخن را که فقه، شریعت را به تصویر می‌کشد، نمی‌پذیرد. شرفی اولین کسی نیست که به بحث و جستجو در تراث دینی پرداخت بلکه پیش از او نیز بزرگانی همچون احمد امین، محمدعبده، محمدتوفیق صدقی و دیگران چنین کردند. پس افکار وی حلقه‌ای از حلقه‌های نواندیشی می‌باشد که از قرن نوزدهم آغاز شده و تا به امروز ادامه یافته است، دیدگاه‌های او توسط شاگردانش به شکل آکادمیک ادامه دارد. با توجه به دیدگاه‌های شرفی در زمینه سنّت نبوی و عقاید عقل‌گرایانه وی شاید بتوان او را نومعتزله و یا در جرگه قرآنیون به حساب آورد.

پژوهش حاضر مشتمل بر مقدمه علمی و ترجمه کتاب پیامبر اکرم(ص) از نگاه قرآن و اهل‌بیت(ع) نوشته آیه الله محمد محمدی ری‌شهری می‌باشد. در مقدمه علمی مسئله روش و منابع مورد اعتماد مستشرقان موردبررسی قرار داده‌شده است زیرا اغلب مستشرقان از جمله کسانی اند که در رابطه با پیامبراکرم(ص) و قرآن و اسلام، مطالعات مغرضانه داشته‌اند و همواره با تکیه‌بر منابع اهل سنت و احادیث و روایات تحریف و جعل‌شده، شبهات گوناگونی را برای تخریب شخصیت آن حضرت(ص) مطرح نموده‌اند و در صدد توهین و پیامبر هراسی می‌باشند و در بخش اصلی ترجمه کتاب پیامبر اکرم(ص) از نگاه قرآن و اهل‌بیت(ع) ارائه‌شده و این کتاب شامل هفت فصل است و در این فصول ده ها آیات و 280 احادیث و روایات اصلی و ده ها روایات و اقوال دیگر را از کتاب‌های فریقین را به‌صورت نظم منطقی آورده و در برخی موارد به توضیح و تبیین آن‌ها پرداختند. هدف اصلی نگارش این کتاب معرفی پیامبر اکرم(ص) با تکیه بر منابع اصیل و مورد اعتماد یعنی آیات قرآن و احادیث و سخنان اهل‌بیت اطهار (علیهم‌السلام) می‌باشد زیرا در عصر حاضر این امر بسیار لازم و ضروری می‌باشد. به همین سبب فصل اول این کتاب در رابطه با دلایل پیامبری می‌باشد در این فصل گواهی خداوند متعال بر نبوت آن حضرت (ص) و گواهی پیامبران گذشته و گواهی عالمان اهل کتاب از دیدگاه آیات و روایات زیادی درباره نبوت آورده شده است. در فصل دوم درباره فلسفه و حکمت پیامبری از دیدگاه آیات قرآنی و روایات مطالب گوناگونی از جمله ارتقاء و کمال، خاتمه اختلافات، آزادی، هدایت مردم، تعلیم کتاب و حکمت، اقامه عدل، زنده کردن مقدار انسانیت و اتمام‌حجت بیان‌شده‌اند و در فصل سوم مطالب و دلایل گوناگونی از آیات و روایات درباره پایان و خاتمیت پیامبری بیان‌شده‌اند و در فصل چهارم مطالب مهمی از قرآن و احادیث درباره رسالت جهانی محمد (ص) و نامه‌های آن حضرت(ص) مبنی بر دعوت اسلام، به پادشاهان و سران کشورهای بزرگ آن عصر ذکرشده‌اند. در فصل پنجم ویژگی‌ها و خصوصیات مربوط به خانواده، نام و نسب، امور اخلاقی، سیاسی و عبادی پیامبر اکرم(ص) بیان‌شده است و در فصل ششم خصوصیات و ویژگی‌ها آن حضرت از زبان خود ایشان(ص) و در فصل هفتم خصوصیات و فضائل آن حضرت(ص) از زبان علی (ع) بیان‌شده‌اند.

آنچه در این تحقیق هدف اساسی است بررسی موضوع زمین در قرآن کریم است که در قالب واژگان « ارض» و متعلقات آن بکار رفته است. به همین منظور محقّق تلاش کرده تا اطلاعات مختلفی که کلام وحیانی خداوند درباره شناخت زمین از خلقت، سرنوشت و پدیده‌های زمینی تبیین کند. پُر واضح است که همه اهداف آمده، در ذیل آیات وحیانی و با بهره‌گیری از احادیث به روش توصیفی- تحلیلی و فن کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار می‌گیرد. به دنبال تحقیقات صورت گرفته در آیات نورانی قرآن کریم، مشخص شد آنچه را خداوند بدنبال مقصود آیات «ارض» در قرآن مد نظرقرار داده علاوه بر مجموعه داده های علمی، تعلیم باورهای بزرگ و عمیق درباره جهان است و نشان دادن ساختار کلی جهان و این که این جهان چگونه کار می‌کند. از این رو این پایان نامه با مبنای نشان دادن نگاه پروردگار بر امور عالم در عین ارتباطی ذاتی با یکدیگر است و مجموعه همگونی را تشکیل می دهد که بر اعتقادات اسلامی نیر، قابلیت طرح موضوع دارد. بنابراین همه پدیده‌های جهان بُعدی معنوی دارند و فقط یک پدیده بی‌جان مادی نیستند، بلکه هر یک از این پدیده‌های زمینی با کمی دقت دریافته می‌شود و در ساختار کلی جهان جایگاهی مناسب خویش دارند که دالِّ بر غایت خدا از خلقت است. از این رو محقق بر آن است تا در تحقیق پیش رو سه مورد از اصول عقاید اسلام- توحید، معاد و نبوت- را به عنوان نمونه انتخاب و از جهت ارتباط آن‌ها با مفاهیم زمین‌شناسی قرآن مورد بررسی قرار دهد. براین اساس هر یک از این اصول سه‌گانه فصلی از فصول تحقیق را تشکیل می‌دهند.