جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان شناخت شهودي خداست که بي‌حجاب مفاهيم حاصل مي‌شود. چنين شناختي برتر از شناخت غايبانه‌اي است که از طريق برهان و استدلال به‌دست مي‌آيد. عالمان حوزوي و از جمله علامه مصباح يزدي يادآوري مي‌کنند که اين برتري نه به معناي برتري هر آن چيزي است که به «عرفان» معروف است و نه به معناي تنقيص شناخت‌هاي عقلي. از ديدگاه ايشان، اگرچه يافت شهودي يافتي عيني و بدون حجاب از حقيقتي سلوکي يا وجودي است، گزاره‌هاي عرفاني برآمده از شهودات عرفاني، براي غيرعارف،‌ نقل‌هايي هستند که معيار ارزيابي آنها بسته به نوع گزاره، عقل است و شرع. در اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي ديدگاه علامه مصباح يزدي در مورد جايگاه عرفان و آسبب‌هاي احتمالي آن بررسي مي‌شود و به اين نکته اشاره مي‌شود که عقل نه فقط در فهم و ارزيابي گزاره‌هاي عرفاني کارآمد است، بلکه براي تشخيص طريقت سلوک هم لازم است.

در اين مقاله، برداشت آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي درباره «وحدت شخصي وجود» که در عرفان اسلامي مطرح است، تحليل و ارزيابي شده است. در اين پژوهش، ابتدا مطالب استاد مصباح يزدي درباره «وحدت وجودِ اهل معرفت» بيان شده، سپس با توجه به آثار عارفان برجسته اسلامي، در چند مرحله نقاط ضعف برداشت و نظر ايشان روشن گرديده و در پايان نتيجه گرفته شده است: اولاً، برداشت استاد مصباح يزدي از معناي «وحدت شخصي وجودِ اهل معرفت» تام نيست. ثانياً، با توجه به ادله گوناگون، اهل معرفت کثرات را نفي نمي‌کنند و لازمه وحدت شخصي وجود نفي مطلق کثرات نيست. ثالثاً، ديدگاه عارفان درباره وحدت وجود با عقل و عقلانيت منافات ندارد و سخن استاد مصباح يزدي که وحدت وجود به علت نفي کثرات، خلاف بديهيات است، نظر صحيحي نيست. رابعاً، طبق شواهد، نظر نهايي صدرالمتألهين، وحدت شخصي وجود است. ازاين‌رو گمانِ اينکه «وحدت شخصي وجود» دقيقاً همان «وحدت تشکيکي وجود» در نظام فلسفي است، يا براي تصحيح آن بايد به تشکيک وجود فلسفي برگردد، نادرست است.

مسئلۀ پیشرفت و تعالی جوامع اسلامی، در شمار مهم‌ترین مسائل جهان اسلام است که اندیشمندان و متفکران مسلمان و غیر مسلمان دربارۀ آن سخن گفته‌اند. علامه محمدتقی مصباح یزدی نیز به عنوان یک فیلسوف و اسلام‌شناس، با رویکرد فلسفی و دینی در این باره مطالب فراوانی مطرح کرده است. هدف: در این تحقیق، موانع پیشرفت جوامع اسلامی از منظر ایشان مطالعه شده است. روش: روش پژوهش در این تحقیق، توصیفی- تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و مراجعه به مکتوبات و بیانات علامه مصباح تنظیم شده است. یافته‌ها و نتایج: او موانع پیشرفت جوامع اسلامی را در چهار ساحت فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مورد توجه قرار داده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: عدم شناخت اسلام، سلطۀ فرهنگی بیگانگان، ضعف باورهای دینی، سطحی‌نگری و ظاهرگرایی، خودباختگی و تقلید کورکورانه، در ساحت فرهنگی؛ حاکمیت رهبران ناصالح، سلطۀ کفار و بیگانگان و تفکر جدایی دین از سیاست، در ساحت سیاسی؛ تعصبات نابجای مذهبی و قومی و نژادی، تفرقه و کشمکشهای اجتماعی و شکل‌گیری هویتهای جدید بر اساس ارزشهای غیر اسلامی، در ساحت اجتماعی و اسراف و تبذیر، رباخواری و دنیاطلبی و اشرافی‌گری خواص در ساحت موانع اقتصادی.

با توجه به وجود رابطه طولی علّی معلولی بین اعتقادات، گرایش‌ها و رفتارهای انسان، اعتقادات انسان در گرایش‌ها و رفتارهای او تأثیرگذار است. اعتقاد به توحید در خالقیت از این مسأله مستثنا نیست. نوشتار حاضر، با روش توصیفی تحلیلی در مقام بیان چگونگی تأثیر اعتقاد به توحید در خالقیت بر اخلاق اجتماعی از منظر علامه مصباح (ره) است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اعتقاد به توحید در خالقیت ابتدا در ساحت بینشی انسان تأثیر می‌گذارد، به گونه‌ای که همه انسان‌ها را در خلقت، از یک مبدأ دانسته و ارزش ذاتی رفتارهای اختیاری را قرب الهی می‌داند. تغییر بینش، تغییر در گرایش را به دنبال دارد؛ زیرا بینش‌ها علّتِ گرایش‌ها هستند. از این رو، شخص به رفتارهایی گرایش پیدا می‌کند که مناسبت بیشتری با بینش او نسبت به ارزش ذاتی داشته باشد. در نتیجه، در رفتار با دیگران به گونه‌ای عمل خواهد کرد که به هدف نهایی نزدیک‌تر شود.

اين متن درس اخلاق استاد علامه مصباح يزدي پيرامون اسلام، ايمان، شرح و تفسير تفاوت آن دو است. ازآنجاكه ايمان نقش برجسته در نيل به كمال انسان دارد، قوام واقعي تكامل انسان به ايمان است. درواقع ايمان شرط لازم رسيدن به كمال و سعادت انساني است. هرچند گروهي معتقدند ايمان و اسلام يكي است؛ هر مسلماني، مؤمن نيز هست، اما بايد گفت كه اسلام با صرف گفتن شهادتين تحقق مي‌يابد، ايمان اما چنين نيست. مؤمن كسي است كه به هر آنچه در اسلام تشريع شده است، عمل كند، به‌ويژه اينكه مرتكب گناه كبيره نشود. ايمان از ماده «امن» و «امنيت»، به معناي اعتماد و اطمينان است. ازاين‌رو مي‌توان گفت: اسلام دو گونه است: اسلام ظاهري كه با گفتن شهادتين محقق مي‌شود و اسلام واقعي از آن كسي است كه واقعاً انسان به آنچه خداوند نازل كرده و فرموده اعتقاد داشته، آنها را تصديق نمايد تا زمينه دريافت سعادت ابدي را فراهم سازد.

موضوع هستي‌شناسي مفاهيم اخلاقي از جمله مباحث صدرنشين در فلسفه اخلاق است، اما سؤالات بسياري درباره اين موضوع، قابل طرح و بررسي است؛ از جمله آنکه آيا مفاهيم اخلاقي در عالم خارج داراي وجودي واقعي هستند؟ اگر واقعي‌اند، واقعيت آنها از چه نوعي است؟ آيا وابسته به دستور و سليقه و قرارداد است يا داراي واقعيتي کاملاً مستقل است؟ برفرض‌که از واقعيتي مستقل برخوردار باشد نحوه وقوع آن در عالم خارج چگونه است؟ آيا وجودي طبيعي دارد يا ناطبيعي؟ با وجود اهميت سؤالات مذکور ضرورت ديده شد پاسخ‌ها از زاويه‌اي جديد و از منظر يک فيلسوف غربي قَدر و با مقايسه مباحث اسلامي در قالب يک مقاله مورد فحص و بررسي قرار گيرد. شيوه تحقيق، تحليلي ـ تطبيقي و اطلاعات به صورت کتابخانه‌اي گردآوري شده است. يافته‌ها نشان مي‌دهد ويليام جي. فيتز پاتريک ضمن تأييد واقع‌گرايي اخلاقي، آن را واقعيتي از نوع ناطبيعي دانسته و از منظر وي فرض عواملي همچون تکامل، ناظر آرماني سابجکتيو و دلايل روان‌شناسي به ‌عنوان خاستگاه‌هاي مفاهيم اخلاقي، غيرقابل پذيرش‌اند. وي در نهايت، به لزوم يک ويژگي ناطبيعي به ‌عنوان ملاکي استاندارد در تشخيص مفاهيم اخلاقي اشاره مي‌کند. به نظر مي‌رسد آراي انديشمند اسلامي علامه مصباح يزدي نيز تاحدودي با نظريات وي سازگار است.

غالباً کشف باورهاي توحيدي قلبي را غيرممکن انگاشته‌اند و از کاربرد آنها در تحقيقات مربوط به دانش‌هاي انساني غفلت شده است. اين پژوهش راهي را براي زدودن اين کاستي مي‌پيمايد و با بهره‌گيري از تبيين علامه مصباح يزدي درباره «مراتب توحيد» که اهميت و ضرورت باور به ربوبيت تشريعي الهي را در ميان مراتب توحيدي مطرح کرده ‌است، وارد بحث مي‌شود. سپس از انديشه علامه طباطبائي درخصوص عوامل انگيزشي بهره ‌برده که مطابق آن، ارزش‌ها از باور قلبي متأثرند و ساير عوامل انگيزشي براي تأثير بر ارزش‌ها، نيازمند تأثيرگذاري بر درک قلب هستند. نتيجه حاصل از تطبيق و ترکيب اين دو انديشه، بيان مي‌دارد که باور قلبي نسبت به ربوبيت تشريعي الهي، نخستين و ريشه‌اي‌ترين عامل در ايجاد و گسترش ارزش‌هاست. با قوت گرفتن اين باور، شاهد غلبه ارزش‌هاي معنوي هستيم و در صورت تضعيف آن، غلبه ارزش‌هاي مادي را نظاره خواهيم کرد. اهميت اين تأثيرگذاري تا جايي است که با سنجش ارزش‌ها و کشف غلبه مادي يا معنوي آنها در عرصه‌هاي فردي و اجتماعي، مي‌توان به ضعف و قوت باور مزبور پي‌برد. اين تحقيق از نوع کيفي بوده و از روش توصيفي ـ تحليلي استفاده کرده و از روش کلامي ـ روان‌شناسي نيز در گزينش، چينش، تحليل و ارائه گزارش نهايي بهره ‌برده است.

يکي از مباحث چالش‌برانگيز در حوزه روان‌شناسي اخلاق، «فرايند ذهني و عوامل مؤثر بر قضاوت اخلاقي» است. رويکردهاي گوناگون روان‌شناسي طي قرن گذشته، نگاه‌هاي متفاوتي ارائه داده و هريک بر تأثير عامل خاصي تأکيد داشته ‌است. يکي از الگو‌‌هاي اخير که توسط روان‌شناس معاصر جاناتان‌ هايت طراحي شده، الگوي «شهودگراي اجتماعي» است. متفکران نظرات متفاوتي درباره اين الگو طرح نموده‌اند که موجب شده است به يکي از جنجالي‌ترين موضوعات روان‌شناسي اخلاق تبديل شود. با توجه ‌به اينکه فيلسوف معاصر، آيت‌الله مصباح يزدي، به جنبه‌هاي روان‌شناسي اسلام نيز توجه داشته‌، اين مقاله کوشيده است الگوي «شهودگراي اجتماعي» را با توجه‌ به انديشه‌هاي ايشان بررسي کند. روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي بوده و گردآوري داده‌ها با مراجعه به آثار ايشان صورت ‌گرفته است. يافته‌هاي پژوهش حاکي از آن است که در نقد الگوي «شهودگراي اجتماعي»، مي‌توان عواملي همچون ناديده‌ گرفتن بعد فرامادي انسان، بي‌توجهي به عنصر اختيار، تقليل عوامل مؤثر بر قضاوت اخلاقي به فرهنگ و عوامل زيستي و غريزي، تعريف نادرست «دستگاه تحريکي» ذيل «دستگاه ادراکي»، مغالطۀ «سرعت در قضاوت و نفي استدلال»، و سوگيري در انتخاب معماها را مطرح کرد.

علامه مصباح در سال‌های پس از پیروزی انقلاب به روشنگری در زمینه مسائل مطرح درباره حکومت دینی و نظام ولایت فقیه، دیدگاه خود را شفاف در کتاب‌ها، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های متعدد ارائه داده و در برابر دیدگاه‌های غیر منطبق با نظام عقیدتی اسلامی با صراحت اعلام موضع می‌کردند. ازاین‌رو از سوی مخالفان مورد اتهام‌هایی قرار می‌گرفتند؛ از جمله اینکه می‌گفتند ایشان به استبداد دینی باور دارد و معتقد است که مردم فقط وظیفه اطاعت از ولی فقیه را دارند و بس. در این مقاله برآنیم تا با استناد به سخنان صریح ایشان، این مسأله را تبیین کنیم که از دیدگاه ایشان حکومت دینی چه تکالیف و وظایفی در قبال مردم دارد و مردم چه حقوقی بر حکومت دینی دارند تا معلوم شود ایشان به مردم‌‌‌‌‌سالاری دینی باور دارند، نه به استبداد دینی. برای پژوهش در مسأله اصلی این مقاله، ناچاریم به بررسی مسائل فرعی‌ای مثل «معنای حکومت دینی»، «معنای حق حاکمیت»، «تلازم حق و تکلیف» و... بپردازیم. روش تحقیق این مقاله هم روش استدلالی تحلیلی است.

پژوهش‌های فلسفی، در میان اندیشمندان اسلامی معاصر جایگاه ویژه‌ای دارد و دفاع عقلانی از بنیان‌های نظری دین در گروِ آن است. بی‌تردید در صورتی حکمت‌پژوهی در این راستا قرین توفیق می‌شود که روش‌مند بوده و براساس عیار پژوهش در این حوزه علمی باشد. آیت‌الله مصباح یزدی ـ فیلسوف برجسته دوران معاصر جهان اسلام ـ در آثار گفتاری و نوشتاریِ فلسفیِ خویش، روشی بدیع و کارآمد را در پژوهش‌های حِکمی به‌کار گرفته است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی با تأکید بر اثر برجسته فلسفیِ آیت‌الله مصباح یزدی (کتاب «آموزش فلسفه»)، به بررسی روش‌ ایشان در حکمت‌پژوهی می‌پردازیم. براساس یافته‌های پژوهش، مراحل حکمت‌پژوهیِ روش‌مند بدین شرح است: توجه به خلأها یا بن‌بست‌ها در مباحث فلسفی غرب، تبارشناسی مسأله، بررسی پیشینه، فهم، تقریر و تحلیل دقیق مسأله، بررسی دیدگاه‌های مطرح و یا قابل طرح درباره مسأله، توجه به لوازم دیدگاه‌ها، توجه به فایده بحث، تقریر دقیق دیدگاه رقیب و ادله آن، توجه به خاستگاه نظریه، نقد و بررسی دیدگاه رقیب و ادله آن، ارائه دلیل معتبر برای دیدگاه برگزیده، پاسخ‌گویی به نقدهای مطرح و یا قابل طرح درباره ادله دیدگاه برگزیده، پاسخ‌گویی به شبهات مربوط، ملاحظه نتیجه، رعایت سیر تدریجی طرح و تحلیل عمیق فلسفی به‌صورت منظومه‌ و تطبیق قواعد کلی بر مسائل علومِ دیگر.