جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فاصله 26 دى تا چهارم بهمن ماه سال 1384 هیأتى علمى از دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم به دعوت رایزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ایران در لبنان جهت شرکت در همایش تأثیرات انقلاب اسلامى بر تحول معارف دینى و علوم انسانى رهسپار لبنان شد. این هیأت همچنین عهده‌دار فراهم کردن مقدمات برگزارى اجلاس بین المللى شرف الدین در لبنان بوده است. آنچه مى‌خوانید گزارش این سفر است. گزارش از دو بخش تشکیل شده است : بخش اول: چکیده سخنرانى دکتر لک‌زایى، سردبیر فصلنامه علوم سیاسى است، که پس از بازگشت از سفر در جمع اعضاى شوراى پژوهشى پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى ایراد شده و عمدتآ ناظر به تحلیل تحولات سیاست و حکومت در لبنان است و بخش دوم گزارش همایش تأثیرات انقلاب اسلامى بر تحول علوم انسانى و جریان‌هاى فکرى ـ سیاسى در ایران است.

جدى‏ترین تأملات در حوزه زندگى سیاسى در عصر صفویه از سوى محمد باقر سبزوارى صورت گرفته است. وى از زاویه کارکردگرایانه به بحث از انواع نظام‏ هاى سیاسى پرداخته و آن را تحلیل کرده است. در این نوشتار تعریف ویژه سبزوارى از زندگى اجتماعى، زندگى سیاسى، قانون، حاکم عادل، اهداف حکومت، نظام سیاسى فاضله، نظام سیاسى ناقصه، ویژگى‏ هاى هیأت حاکمه، انواع طبقات و اصناف، طراحى سازمان حکومت، وظایف و حقوق مردم و تأکید بر ساده زیستى کارگزاران حکومتى در جهت تبیین ادعاى مذکور تفسیر شده است.

شناخت قرآن و مقاصد آن، همان‏گونه که براى مؤمنان و معتقدان به آن لازم و ضرورى است، براى عالمان رشته ‏هاى مختلف علوم انسانى به ویژه علوم سیاسى نیز فرض و حتمى است. معتقد به قرآن، مقاصد و اهداف قرآن را مى‏شناسد تا بدان عمل کند و جامعه شناس، روان‏شناس، اقتصاد دان، حقوق‏دان، مورخ و... مقاصد و اهداف قرآن را مى‏ شناسد تا از تأثیرات آن بر روح و روان و رفتار فردى و اجتماعىِ معتقدان به آن آگاه گردد. البته تفکیکى که صورت گرفت صرفا در بعد نظر است، زیرا چه بسیار عالمانى که خود مؤمن و معتقد به قرآن بوده، همان گونه که گروهى از معتقدان به قرآن از اهداف و مقاصد آن بى ‏اطلاع یا کم اطلاع هستند.

«استقلال خواهى» که از شعارهاى اساسى انقلاب اسلامى ایران بود، داراى وجوه، سطوح، ابعاد، مؤلفه‏ ها و شاخص ‏هاى متفاوتى است. از یک منظر مى‏ توانیم دو سطح براى آن در نظر بگیریم: سطح ذهنى ـ معنوى؛ سطح عینى ـ مادى. با این پیش فرض که فرهنگ، به معناى مجموعه محتواى باطنى ما انسان‏ها، سازنده رفتار و کردار ماست، مى‏ توانیم ادعا کنیم که رسیدن به «استقلال» در عرصه ‏هاى فرهنگى، به معنایى که گفته شد، شرط لازم براى دست‏یابى به «استقلال» در عرصه ‏هاى اجتماعى، اقتصادى، نظامى و... است.

صدر الدین محمد شیرازى، مشهور به صدر المتألهین و ملا صدرا، در سال 979 هـ. ق. در شیراز متولد شد. وى تنها پسر ابراهیم شیرازى بود. ابراهیم مدتها منصب امارت داشت و از چهره‏هاى قدرتمند سیاسى و اجتماعى شهرش به شمار مى‏رفت. صدر الدین، پس از تکمیل تحصیلات مقدماتى، رهسپار کاشان شد(1) و پس از مدتى تلمذ در کاشان، در حدود سال 995 هـ. ق. براى تکمیل تحصیلات عازم اصفهان گردید. در اصفهان نزد شیخ بهایى به تحصیل علوم نقلى و در محضر میرداماد به کسب علوم عقلى پرداخت. ملا صدرا به دلایلى چند؛ از جمله راضى نبودن به تحصیلات رسمى مرسوم، از زندگى در اصفهان سرباز زد و بین هفت تا پانزده سال (بنابر اختلاف اقوال) در روستاى کهک، از توابع شهرستان قم کنج عزلت گزید و به تهذیب نفس پرداخت تا همچنان که خود در مقدمه کتاب اسفار مى‏گوید، به شهود عالم معقول نائل آمد. پس از آنکه به کمال صورى و معنوى دست یافت، بار دیگر به زندگى دنیوى بازگشت. این سیر مطابق چهار سفرى است که وى در آغاز کتاب اسفار به توضیح آنها پرداخته و کتاب عظیم خویش در حکمت متعالیه را بر آن اساس سامان داده است.

حوزه علمیه به عنوان نهادى که متکفّل معارف دینى است، با معارف سیاسى چه نسبتى دارد؟ در پاسخ به پرسش مذکور و کندوکاو درباره آن، این مفروض بنیادین مورد توجه نگارنده است که اقبال و ادبار حوزه‏هاى علمیه به هر شاخه از دانش، درگرو مقدار و میزان ارتباط آن رشته از دانش با امور مورد توجّه دین مبین اسلام است. بنابراین، گفت‏وگو پیرامون سؤال مطرح شده در آغاز این بحث ،وقتى دقیق‏تر خواهد بود که درباره مفهوم دین و ترسیم محتوا و اجزاى آن اندکى درنگ کنیم.

قرآن کریم صد و چهارده سوره دارد. طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول سوره‏ها به دست آمده است، هشتاد و شش سوره مکى و بیست و هشت سوره مدنى است. در اینکه به چه سوره‏اى مکى و به چه سوره‏اى مدنى گفته مى‏شود، اختلاف نظر است. معیار زمان، معیار مکان، معیار خطاب و محتوا و معیار سماع و نص، از جمله معیارهایى است که توسط پژوهشگران علوم قرآنى مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. در این مکتوب معیار زمان مورد پذیرش قرار گرفته است؛ یعنى آیاتى که قبل از هجرت پیامبر(ص) به مدینه نازل شده است، مکى و آیات نازل شده پس از هجرت، مدنى است. پرسشهاى مختلفى درباره سیاست و جایگاه آن در قرآن وجود دارد. پرسش‏هایى از قبیل: آیا به مسایل مربوط به زندگى سیاسى در قرآن توجه شده‏است؟ مباحثى از قبیل دولت، قدرت، حاکمیت، سلطه، آزادى، عدالت، مشروعیت، مشارکت، مشورت، بیعت، نظارت بر قدرت سیاسى، تمرکز و یا توزیع قدرت سیاسى، روابط بین دولتها و ملتها، حقوق عمومى، معاهدات، جنگ و صلح و سایر مفاهیم و قضایاى سیاسى از چه جایگاهى در قرآن بر خوردار است؟ بر فرض پرداختن قرآن به مفاهیم و قضایاى سیاسى، چه بخشهایى از قرآن بیشتر به مسایل سیاسى پرداخته است؟ آیات و سوره‏هاى مکى یا مدنى؟ آیا ادعاى برخى از مستشرقین مبنى بر این که آیات مکى، آیات غیر سیاسى است و پیامبر اسلام(ص) در مکه به سیاست توجه نداشته است و تنها در آیات مدنى است که به سیاست توجه شده است و این هم به خاطر مقتضیات زمانى است که شرایط جدیدى را براى پیامبر(ص) به وجود آورد، ادعایى معتبر است؟ براى پاسخگویى به پرسشهاى مذکور و نیز ارائه گزارش از مکتوباتى که به موضوع «سیاست در قرآن» پرداخته‏اند، مباحث این یاد داشت آمده است.

شناخت رهبران الهى و چگونگى رفتار و کردار آنان در عرصه ‏هاى مختلف اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و... و اخذ آموزه‏هایى که راهگشاى مشکلات انسان معاصر باشد، براى تمام افراد بشر سودمند خواهد بود. اعلام سال 1379 از سوى مقام معظم رهبرى به عنوان سال امام على علیه ‏السلام فرصتى بود تا در سیره قولى و عملى امیرالمؤمنین على بن ابى‏طالب تأمل و مداقه بیشترى شود؛ در این راستا فصلنامه علوم سیاسى نیز سعى کرده است تا از منظر سیاست، میراث علمى و زندگى آن حضرت را مورد کند و کاو قرار دهد. دغدغه مقالات این شماره، پاسخ‏گویى به این پرسش است که «آموزه ‏ها، پیام ‏ها و درس‏هاى سیاسى امام على علیه ‏السلام براى نسل امروز چیست؟»

نظام سیاسى متأثر از فرهنگ سیاسى است. فرهنگ سیاسى به عنوان مجموعه‏اى از دانش‏ها، ارزش‏ها، احساسات و باورها و به طور مختصر محتواى باطنى انسان، تعیین کننده تلقى هیأت حاکمه و مردم از سیاست و رفتارهاى سیاسى است؛ همچنین فرهنگ سیاسى نوع رابطه میان مردم و نظام سیاسى را شکل مى ‏دهد. نظام و هویت سیاسى، اجتماعى امروز ما ایرانیان محصول تعامل و داد و ستد فرهنگ‏هاى مختلفى است. فرهنگ اسلامى و ملى به عنوان محتواى باطنى اصیل و بومى و فرهنگ‏هاى غربى به عنوان عنصر وارداتى از مهم‏ترین فرهنگ ‏هاى مؤثر بر وضعیت ایران معاصر بوده ‏اند.

انتظار مسلمانان از حکومت چیست؟ آیا این انتظار را حکومت‏هاى غیر دینى نمى‏توانند برآورده کنند؟ به دیگر سخن، حکومت دینى چه اقداماتى انجام مى‏دهد که حکومت‏هاى غیر دینى به آن اهتمام نمى‏ورزند؟ پاسخ به این پرسش درگرو توجّه به برداشت‏هاى مختلف از «سیاست» است. به طور کلى مى‏توان برداشت‏هاى مختلف از سیاست را در «مکتب قدرت» و «مکتب هدایت» طبقه بندى کرد. در مکتب قدرت، غایت دولت امور دنیوى است، اما در مکتب هدایت، غایت دولت امور اخروى است؛ در اوّلى، دنیا مقصد است و در دومى، آخرت مقصد و دنیا منزلگاه. اساسى‏ترین انتظار متدینان از حکومت، فراهم کردن فضا، امکانات و زمینه‏هاى عبودیت خداوند متعال است؛ در حالى که این انتظار، دغدغه حکومت‏هاى غیردینى نیست. بر همین اساس اهل دیانت بر استقرار حکومت دینى و اجراى قوانین با صبغه الهى اصرار مى‏ورزند؛ قانون که در حکومت‏هاى غیردینى، یک امر بشرى است، در حکومت دینى امرى فرابشرى و الهى است و انسان‏ها در محدوده مباحات مى‏توانند قانون گذارى و برنامه‏ریزى کنند.