جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دریافت مفهوم وحدت و تلاش برای بازگرداندن کثرات عالم به امری وحدت‌بخش در فلسفه، تلاشی دیرینه است که سابقه آن را می­توان تا فلسفه یونان باستان به‌ویژه در فلسفه هراکلیتوس پی گرفت. وحدت در اندیشه او با آنچه پیشینیان او از وحدت دریافتند، متفاوت است. نگاه او به «آرخه» گذری است از ماده به امر غیر مادی؛ مظهر این امر «لوگوس» است. لوگوس، وحدت‌بخش امر مادی و غیر مادی و کلّ هستی است. در جهان اسلام نیز نظریه وحدت وجود مورد توجه عرفا و در رأسشان ابن­عربی بوده است؛ اما ملاصدرا اولین فیلسوفی است که این نظریه را به ‌صورت استدلالی و عقلانی در نظامی فلسفی عرضه می­کند. هراکلیتوس و ملاصدرا تلاش می­کنند تصویری وحدت وجودی از عالم هستی نشان دهند. نظرات هر دو فیلسوف در عین اختلاف، دارای نقاط اشتراک نیز می­باشند. این مقاله در صدد بررسی مبانی وحدت وجود در اندیشه این دو فیلسوف است و به مقایسه نقاط اشتراک و اختلاف این دو اندیشمند می­پردازد.

اندیشه­های فیلسوف معاصر فرانسوی، پل ریکور که در بستر هرمنوتیک فلسفی و پدیدارشناسی هرمنوتیکی شکل گرفته است، در میان دانش­وران این علم، جایگاه قابل توجه و تأملی دارد. وی با ارائه قرائت «قوس هرمنوتیک» از دور هرمنوتیک، فرآیند تفسیر را پایان­پذیر و حاصل مراحل «تبیین، فهم و به خود اختصاص دادن» می­داند. ریکور در مواجهه­ی با متن، اهدافی همچون کشف قصد مؤلف، بازسازی روان‌شناختی ذهنیت و مراد مؤلف و نیز همدلی با وی را که در هرمنوتیک رومانتیک دنبال می‌شد، نپذیرفته و «کشف نیّت متن، تصاحب و خویش­فهمی» را به عنوان هدف فهم می­جوید. نوشتار حاضر در پی آن است تا امکان طرح این اهداف را در خصوص متون شرعی با نظر به ویژگی­های آن­ها، با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با جمع­آوری اطلاعات به روش کتابخانه­ای و اسنادی، بررسی کند. به نظر می­رسد با تکیه بر مبانی و اصول فهم پذیرفته‌شده در سنت تفسیری اسلامی، اهداف مورد نظر ریکور را در متون شرعی می­توان پی­جویی کرد. هرچند، باید به این نکته توجه داشت که پیش­فرض­ها و مبانی ریکور در این خصوص، چنین ارمغانی را فرا روی قرار نخواهد داد.

بسیاری از فلاسفۀ اسلامی بحث اختیار انسان را از مهم‌ترین راه‌های ‌خداشناسی می‌دانند؛ زیرا معتقد هستند انسان در ذات، صفات و افعال، شبیه خداوند است و از این‌رو شناخت اختیار انسان و حدود آن، نقش و جایگاه او در هستی و نیز نسبت وی با خداوند را روشن می‌کند. ملاصدرا این بحث‌ را به‌صورت منسجم و ابتکاری بر مبنای اصول وجودشناختی اصالت، تشکیک و وحدت وجود بیان کرده و در نهایت به‌نحوی بدیع، نظریۀ امر بین‌الامرین را از طریق نظریۀ وحدت شخصی وجود تبیین می‌کند. گزنیگا نیز به‌عنوان دانشمند علوم اعصاب‌شناختی و نوخاسته‌گرا در مسئلۀ مغز/ذهن در راستای تبیین اختیار انسان معتقد است ارادۀ انسان، ساختۀ «مفسّر» مغز است و آزادی انتخاب برای انسان از طریق تعامل در اجتماع و محیط حاصل می‌شود، اما در‌عین‌حال انسان، موجودی مسئول می‌باشد. در این نوشتار ابتدا مبانی اندیشۀ هریک از این‌دو متفکر تبیین شده و پس از بیان تشابه‌ها و تفاوت‌های دیدگاه آنان، هر دو دیدگاه، تحلیل و ارزیابی می‌شود.

پیداست که «دور‌ هرمنوتیکی» پدیده‌ای غربی است که توسط فلاسفه غربی مطرح شده است. این پژوهش مدعی است که در فرایند مطالعه و بررسی نوشته‌های ملاصدرا، او از پدیده «دور‌ هرمنوتیکی» به گونه صریح یا ضمنی در اثبات نظریات خود بهره برده است. این پژوهش در راستای دستیابی به اهداف خود در پی ارائه پاسخ‌هایی در خور به این پرسش‌ها است. الف) خاستگاه بنیادی و شالوده‌های نظری «دورهرمنوتیکی» بر پایه هرمنوتیک غربی چیست؟ ب) بر پایه گونه‌های مصادیق دور هرمنوتیکی به کار رفته در نوشته‌های ملاصدرا، بنیادهای جایگزین برای «دورهرمنوتیکی» بر پایه حکمت متعالیه برای فرآوری فهم چیست؟ ج) گونه‌های دور هرمنوتیکی به‌کاررفته در نوشته‌های ملاصدرا با کدام‌یک از فیلسوفان هرمنوت همانندی بیشتری دارد؟ نخست روشنگری درباره گونه‌های دور هرمنوتیکی در اندیشه‌های هرمنوت‌های غرب می‌تواند به‌عنوان پاسخی در خور به پرسش نخست باشد. در پاسخ به پرسش دوم افزون بر بیان زیرساخت‌های فلسفی ملاصدرا به‌عنوان شالوده‌های «دورهرمنوتیکی» می‌توان سیمای این گونه دور را در مسائلی چون اثبات نفس و بدن، هیولا و صورت، عقل نظری و عقل عملی و دورهرمنوتیکی میان پیش فرض‌های فلسفی پیشینیان و برخی از آیات قرآن و سرانجام رسیدن به‌ برخی نظریه‌پردازی‌های مشاهده کرد. پاسخ‌ به پرسش سوم ناظر به نظریات هرمنوت‌های غرب و ملاصدرا و همکنشی و سنجش میان آن‌ها است تا از این رهگذر نزدیکی دیدگاه‌های فلسفی ملاصدرا با اندیشه‌های فیلسوفان غرب ژرف‌تر به واکاوی گذارده شود.

دیلتای و گادامر به عنوان دو اندیشمند مهم در هرمنوتیک مدرن دارای آراء متفاوتی هستند که این تفاوت‌ها به جهت اختلاف در مبانی و اهداف هر یک از این دو فیلسوف می‌باشد. این پایان‌نامه به بررسی نظریات این دو اندیشمند در سه محور عینیت، روش و تاریخ پرداخته و دستاوردهای اندیشه‌ی هریک را در این سه محور مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. دیلتای که فیلسوفی عینی‌گراست معتقد به روشمندی در علوم انسانی است و این روش را همدلی می‌داند و به عینیت در تفسیر و رسیدن به نیت‌مولف باورمند است و با توجه به این مبانی به تفسیر برتر در میان تفاسیر معتقد می‌باشد تفسیری که هر چه بیشتر به نیت مولف نزدیک است، درحالیکه گادامر روش در تفسیر را به شکل سنتی آن نفی می‌نماید و برآن است که دیالکتیک یا گفتگو شیوه برخورد با متن در واقع فهم می‌باشد و تنها بدین طریق است که فرآیند فهم شکل می‌گیرد یعنی از طریق گفتگوی مفسر با متن و تقرب افق‌ها و درنهایت امتزاج افق‌ها فرآیند فهم روی می‌دهد وی در فرآیند فهم، متن و تاریخ را همانند دیلتای و هرمنوتیک سنتی صامت نمی‌داند بلکه فرآیند فهم را واقعه‌ای دوسویه می‌داند که تاریخ نیز با مفسر سخن می‌گوید و عملا تفسیر از حالت یک سویه و سوبژکتو به شکلی دوسویه و سوژه-سوژه درمی‌آید که در آن متن یا تاریخ نیز از حالت ابژه محض خارج شده و خود مانند یک سوژه در فرآیند فهم سهیم می‌گردد و بدین گونه است که تاریخ در گادامر کاملا نقشی موثر در جریان تفسیر و فهم دارد.

بحث اصالت وجود در فلسفه اسلامی و نیز در فلسفه غرب از مسایل مهم و مورد توجه جدی، بویژه در دوره مدرن و در فلسفه اگزیستانس می باشد. گرچه هر یک به معنای خاص خود در دو حوزه مختلف مورد بحث قرار گرفته است. این پایان نامه به کنکاش در دیدگاه دو فیلسوف اسلامی و غربی یعنی ملاصدرا و ژان پل سارتر که هر کدام نظریات مهمی در این زمینه دارند، می پردازد و دیدگاه هر یک را در همان حوزه فلسفی خودش مورد بررسی قرار می دهد و ابتدا به بحث مبانی فلسلفی هر یک پرداخته و سپس نتایجی که هر کدام دست یافته اند مورد مطالعه قرار می دهد و در نهایت این نتایج را با یکدیگر مورد مقایسه قرار داده و به تحلیل و ارزیابی این دو دیدگاه می پردازد.

از جمله مفاهیمی که در تمامی اعصار توجه بسیاری از صاحب‌نظران را به‌ خود جلب کرده و آنان را به‌ تفسیر و تأویل آن واداشته است مفهوم "عشق" می‌باشد. در طول تاریخ افراد بسیاری در خصوص عشق قلم‌زده‌اند اما در آن میان ملاصدرا به‌ علت بنای فلسفه‌ی خویش بر اساس اصولی متمایز از پیشینیان در مورد این حقیقت شگرف سخنان تازه‌ای بیان داشته است و افلاطون نیز از نخستین فلاسفه‌ای است که مفهوم عشق را مورد تفحص قرار داده و شهرت جهانی "عشق افلاطونی" را از آن خویش ساخته است. اگرچه هر یک از این دو اندیشمند به‌ دو حوزه‌ی مختلف فلسفه‌ی اسلامی و غرب تعلق دارند لکن در بسیاری از موارد از جمله: افاضه‌ی الهی دانستن عشق، سریان عشق در جمیع موجودات و باور به‌ خیر مطلق به‌ عنوان آخرین مرحله‌ی عشق و ... دارای شباهت‌هایی می‌باشند و نیز دارای اختلافاتی در منشأ عشق جسمانی و نفسانی، وجود حیات در جمادات، عشق در بسائط سه‌گانه و ... هستند. حاصل آنکه اگرچه این دو فیلسوف در فضای فرهنگی و فکری متفاوتی می‌زیسته‌اند اما در مورد حقیقتی واحد با بیانی متفاوت سخن رانده‌اند.

یکی از مهمترین مسائل در فلسفه ی غربی و شرقی مسئله ی رابطه ی نفس و بدن می باشد. همه ی فلاسفه ی بزرگ از جمله افلاطون و ارسطو از فلسفه ی یونان باستان تا دکارت و دیگر کارتزین ها به تبع او در دوره ی مدرن تا بسیاری از فلاسفه ی معاصر در فلسفه ی ذهن نسبت به این مسئله توجه داشته اند. رساله ی حاضر نظریات ارسطو از سنت غربی با دیدگاه ابن سینا از سنت اسلامی را درباره ی این مسئله مورد مقایسه قرار می دهد. این تحقیق ضمن متمایز کردن مشابهت ها و تفاوت های میان نظریات این دو فیلسوف سعی می کند که این تشابهات و اختلافات را تحلیل کرده و نهایتاً آنها را مورد نقادی و ارزیابی قرار می دهد.

اهمیت نقشی که اسطوره در تاریخ فلسفه بر اندیشه‌ی عموم متفکران داشته است بر کسی پوشیده نیست. از سوی دیگر فلسفه نیز به‌نوبه‌ی خود تأثیر قابل توجهی بر اسطوره داشته است. پژوهش در این تأثیر و تأثری که میان فلسفه و اسطوره در سیر تحول فلسفه و نیز در تطوّر تفاسیر اساطیر وجود داشته است، می‌تواند در فهم هر دو سوی این تأثیر و تأثر راه‌گشا باشد. پایان‌نامه‌ی حاضر، در راستای تبیین این تعامل میان اسطوره و فلسفه به کندو‌کاو این رابطه‌ی متقابل پرداخته و به‌ویژه بر سویه‌ی تأثیر فلسفه بر اسطوره که کمتر مورد تحقیق پژوهشگران قرار گرفته است، تأکید می‌ورزد که بحثی بدیع در این زمینه می‌باشد؛ و بر این باور است که فلسفه به دو گونه این مهم را محقق کرده است: گاهی با خلق اسطوره‌هایی نوین همچون برخی اساطیری که افلاطون آفریده است و گاهی با تفسیر همان اساطیر کهن یونانی به‌نحوی که با معنای آغازین آن‌ها تمایزی آشکار داشته و موجب تعمیق معنای اولیه‌ی آن‌ها شده است.