جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امسال حدود ۵ سال از تالیف کتاب «معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی» گذشته است. بعد از تألیف نیز همانند قبل آن به تدریس این موضوع ادامه دادم که از اولین مواردش تدریس این موضوع برای دانشجویان کارشناسی ارشد رشته فلسفه علم در دانشگاه شریف در سال تحصیلی ۸۹-۹۰ بود. طبیعی است که در این سالها با نقدهایی مواجه شدم و اصلاحاتی در ذهنم رقم خورد. شاید مهمترین ایرادی که الان بر کتاب خود می‌دانم این است که در حوزه علوم انسانی ورود جامعی نداشته و نکات بسیاری را مورد غفلت قرار داده‌ام و یکی از علل آن این بود که آشنایی آن موقع من با علوم انسانی و اجتماعی، به تبع فضای عمومی کشور، تابع فضای انگلوساکسون بود و از اهمیت جریان قاره‌ای به عنوان یک جریان بشدت اثرگذار در حوزه علوم انسانی و اجتماعی بی‌خبر بودم. به هر حال امسال (نیمسال دوم سال تحصیلی ۹۴-۹۵) پیشنهاد تدریس همین عنوان برای دوره تمهیدیه سطح ۴ موسسه امام رضا علیه‌السلام مطرح شد. سطح ۴ در موسسات آموزشی حوزوی، هم‌ارز دکتری در دانشگاه‌ها محسوب می‌شود. از آنجا که گاه ورودی‌های حوزه به حوزه‌های علوم انسانی آشنایی مناسبی از این حوزه نداشته‌اند موسسه امام رضا علیه‌السلام (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی) که از موسسات آموزش عالی وابسته به حوزه محسوب می‌شود، اقدام به برگزاری دوره‌هایی با عنوان دوره تمهیدیه کرده است که در این دوره‌ها طلاب دارای مدرک کارشناسی ارشد دانشگاهی یا سطح ۳ حوزوی (که هم ارز با مدرک کارشناسی ارشد محسوب می‌شود) بدون دریافت مدرک، دوره‌های آموزشی‌ای را سپری می‌کنند تا آمادگی علمی لازم را برای شرکت در کنکور دکتری یا سطح ۴ به دست آورند. (با این توضیح می‌توان سطح این دوره را معادل با سطح کارشناسی ارشد معرفی کرد)

نظريه، ادعاي دربرداندگي حقيقت دارد و عمل، به غايت رهايي و تکامل بازتعريف مي‌شود. اما داوري دربارة محتواي نظريه و سوية رهايي‌بخشيِ عمل در عمل، به طرحي روشن از بنيان‌هاي نسبت نظريه و عمل متکي است تا در عين مراقبت از عمل‌زدگي و تغيير نظريه به نفع عمل، از فروماندن در نظريه از رهگذر فاصله‌گزيني نقادانه از کاستي‌ها اجتناب شود. هستي، مهم‌ترين بنياني است که هويت انسان و مقوله شناخت را راهبري مي‌کند تا هم‌بود با آنها، سويه‌هاي نسبت نظر و عمل تعيّن يابد. اين مقاله، با روش تحليلي ـ اسنادي، درپي واکاوي بنيان‌هاي وحدت‌بخش نظريه و عمل را در نظام فکري امام است. در انديشة امام، چون هستي بر بنيان عدل و جوهر عدل، در ارجاع به محتواي هستي؛ يعني نسبت لايه‌هاي آن استوار گشته، امکان طرح جديدي از مسئلة شناخت و انسان، بر مدار حقيقت عدل؛ يعني ناثنويّت‌گرايي فراهم آمده است. چنين سامان فکري‌اي در بطن خود، سويه‌هاي نظرية تغيير و عمل اجتماعي و رهايي‌بخش را در بستر تضادّ جنود عقل و جهل، به غايت وصول به هستي متعالي موجّه مي‌سازد.

امروزه به نظر می‌رسد که دیدگاه داروین دربارۀ ماهیت انسان، به نحوی زیربنای انسان‌شناسی اومانیستیِ مدرن قرار گرفته است و تمامی مسائل انسان در حد یک حیوان تکامل‌یافته و در افق غریزه تحلیل می‌شود. در مقابل، آنچه در معارف اسلامی، انسان را موجود ویژه می‌کند، بهره‌مندی او از حقیقتی متعالی به نام «روح» یا «فطرت انسانی» است. با اینکه برخی از متفکران در فرهنگ اسلامی، فطرت را «ام‌المعارف» دانسته‌اند، اما حق این است که تاکنون «فطرت» به عنوان یک نظریه منسجم که بتواند در مقایسه با دیدگاه‌های رقیب در عرصه علوم انسانی و اجتماعی لوازم خود را بروز دهد، ارائه نشده است. در این مقاله تلاش شده است ایده «فطرت»، در قبال برخی از دوگانه‌های مهم اندیشه غربی، در افق یک نظریه بازسازی شود، و برخی از زوایای آن، به نحو انضمامی در ساحت انسان‌شناسی نشان داده شود؛ نوعی انسان‌شناسی‌ که از کلی‌گویی‌ فراتر رود و بتواند به عنوان مبنایی در ساحت علوم انسانی و اجتماعی در قبال نظریه‌های غربی به کار گرفته شود.

مسأله نسبت بین فقه و اخلاق و مرز بین این دو مدت‌هاست که مایه دل‌مشغولی برخی از اندیشمندان شده است. عده‌ای از تجددگرایان معتقدند که فقه عرصه را بر اخلاق تنگ کرده است. آنها به‌عنوان مسئولیت روشنفکری دینی در صدد هستند فقه را تابع اخلاق سکولار گردانند. اما به نظر می‌رسد فهم آنها از فقه و اخلاق و تمایز این دو، بر مفروضات قابل‌مناقشه‌ای تکیه کرده که اگر این فهم اصلاح شود، ناصواب و ناموفق بودن پروژه جایگزین‌سازی اخلاق به جای فقه آشکار می‌گردد. با مروری تاریخی می‌توان دریافت که تمایز این دو علم و بقای آنها در کنار هم، به خاطر تفاوت موضوع آن دو بوده است: موضوع یکی بحثی واقع‌گرایانه درباره اصلاح خصلت‌ها و ملکات نفسانی بوده و موضوع دیگری، بررسی اعتباراتی است که می‌خواهد بر رفتارهای ما حاکم شود. در مقاله حاضر نشان داده می‌شود که پیدایش تلقی اعتباری از ماهیت گزاره‌های اخلاقی از یک سو و عدم درک صحیح از مکانیسم اعتبارات شریعت از سوی دیگر، از زمینه‌های اصلی مطرح شدن پروژه جایگزین‌سازی اخلاق به جای فقه بوده است؛ و توجه به برخی از زوایای پیچیده اعتبارات شریعت، معلوم خواهد کرد که گزاره‌های تکلیفی فقه را منطقاً نمی‌توان با اعتبارات بسیطی که با علم اخلاق غیر فضیلت‌گرای مدرن پیش‌رو می‌نهد، به چالش کشید.

نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، مفاهیم اجتماعی را اعتباریاتی اجتماعی معرفی می‌کند که پس از تشکیل اجتماع، «به وجود می‌آیند، با اجتماع معنا می‌یابند، کنش اجتماعی را ممکن می‌سازند، عمدتاً متغیر و در اندک مواردی ثابت بوده و همچنین ابزارهایی برای رفع نیازها و نیل به کمالات اجتماعی» هستند. این اعتباریات، اگرچه می‌توانند متأثر از واقعیات خارجی باشند، لکن بدون تطابقات عقلا و توافقات اجتماعی آنها تحقق نمی‌یابند. ازاین‌رو فاقد هستی در جهان خارج بوده و صرفاً از هستی‌ای بین‌الاذهانی بهره‌مند می‌باشند. اتکاء اعتباریات اجتماعی به توافقات اجتماعی و انحصار هستی آنها در بین‌الاذهانیت، گزاره‌های علوم اجتماعی را از گزاره‌های یقینی به گزاره‌های مشهوره، مسلمه و مقبوله تنزل می‌دهد. از آن پس علوم اجتماعی و به‌طورکلی حکمت عملی با چرخشی روش‌شناختی مواجه ساخته و این حکمت را از حکمتی برهانی محروم می‌سازد و آن را به ‌سوی حکمت جدلی سوق می‌دهد. درحالی‌که در سنت فیلسوفان مسلمان حکمت عملی و علوم اجتماعی شکل گرفته ذیل آن، همواره متکی به روش‌های برهانی بوده است. در نتیجه تأثیر نظریه اعتباریات علامه طباطبایی بر تنزل روش‌شناختی حکمت عملی و علوم اجتماعی شکل گرفته ذیل آن، مقتضی بازنگری و یا دست‌کم بازسازی نظریه اعتباریات در حوزه اعتباریات اجتماعی و بازگشت به سنت فلیسوفان مسلمان در این حوزه است.

در بحث از علوم‌ انسانی، داشتن درک دقیق از معنا و مفهوم علم به ‌طور کلی و علوم ‌انسانی به نحو خاص ضروری است. بسیاری از بحث‌هایی که از دهه‌ی 1960 تاکنون در شماری از کشور‌های اسلامی و هم اکنون در ایران در میان گروه‌های مختلف از اندیشه وران مسلمان جریان داشته است و دارد، به واسطه‌ی بی‌توجهی به این جنبه اساسی، در مسیر‌های به‌کلی نادرست و غیرزایا و احیاناً خطر خیز از حیث تبعات اجتماعی آنها سیر کرده است.

جدی گرفتن آموزه‌های دين در عرصه‌ی دانش و پسوند «دينی» براي علم، افزودن قيدی بر دوش علم و مانعی برای پيشرفت علم نيست، بلكه صرفاً به‌منزله‌ی گشودن دريچه‌ای جديد برای علم است كه بتواند حقايق بيشتری در عالم را فراچنگ خود آورد و بسياری از واقعيات عالم را كه مدت‌ها مورد غفلت قرار داده بود، جدی بگيرد.

مهم‌ترین مسئله‌ای كه در مقابل اين طيف فكری مطرح است، سنخ نقدهای نيكلاس ماكسول بر تلقی رايج از علم نزد فيلسوفان تحليلی است. ماكسول، طيفی از ديدگاه‌ها را از پوزيتيويست‌ها گرفته تا امثال كوهن و فايرابند، تحت عنوان «تجربه‌گرايی استاندارد» مورد انتقاد قرار می‌دهد و بر اين باور است كه تلقی خاصی كه از جايگاه روش تجربی در اين طيف وجود دارد مانع از ارائه تحليل واقع‌بينانه‌ای از علم می‌شود.

همان‌گونه که دکتر سوزنچی خود در ملاحظات خویش متذکر شده است و توضیحات نگارنده در ذیل بیشتر بر آن نور می‌تاباند، چنین می‌نماید که اکثریت، اگر نه تمامی، نقد‌های ناقد محترم بر دیدگاه نگارنده، محصول رهزنی‌های زبان و اشتراک لفظ و تفاوت اصطلاحات و عدم آشنایی دقیق با رویکرد مختار نگارنده بوده است.