جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تلخيص المحصل، تلخيص و تحليل انتقادى كتاب «محصل أفكار المتقدمين و المتأخرين» امام فخر رازى مى‌باشد. كتاب المحصل مورد اهتمام علمايى؛ همچون قطب‌الدين مصرى (شاگرد فخر رازى)، نجم‌الدين دبيران كاتبى قزوينى، ابن كمونه، ابن خلدون، عصام السفراينى، ابى حامد شبلى و خواجه نصير طوسى بوده است، چنانكه بر اين كتاب شرح و حاشيه نوشته‌اند. خواجه نصيرالدين طوسى در مقدمۀ كتاب علت تأليف كتاب را اين‌گونه بيان مى‌كند: «در اين زمان از كتب اصولى كه بين مردم متداول است، جز كتاب محصل كتابى در دست نيست و آن نيز برخلاف نامش؛ مشتمل بر غث و سمين بسيار مى‌باشد. خواستم كه آن را از زوائد خالى و مهذب نمايم و آنچه بحث در آن واجب است، ذكر كنم. اگرچه عده‌اى از افاضل بر اين كتاب شروحى نوشته‌اند و براى توضيح و تبيين مطالب آن جهد و كوشش فراوانى كرده‌اند، ليكن هيچ يك چنانكه بايد موفق نگشته و از عهدۀ آن چنانكه قاعدۀ انصاف است، برنيامده‌اند». در نام اين كتاب اختلاف است، چنانكه ابن شاكر در كتاب فوات الوفيات از آن به تلخيص في علم الكلام نام مى‌برد و قاضى نورالله در مجالس المومنين شرح المحصل ناميده و صاحب كشف الحجب و الاستار تلخيص المحصل خوانده است. و در نزد اكثر علماء به نقد المحصل مشهور است. خواجه از تأليف اين كتاب در سال 669ق فارغ گشته و آن را به علاءالدين عطاملك جوينى اهداء مى‌كند. كتاب به طور كلى به چهار ركن و هر ركن گاه به اقسام و مسائلى تقسيم مى‌شود كه در ذيل مى‌آيد: الركن الاول في المقدمات: مؤلف در اين ركن 3 مقدمه بيان مى‌كند. مقدمۀ اول در بيان علوم بديهيه و مباحث مربوط به آن مى‌باشد. مقدمۀ دوم در موردنظر و احكام آن مى‌باشد. در مقدمۀ سوم مؤلف به دليل و اقسام آن مى‌پردازد. او دليل را به ادلۀ نقليه و عقليه و مركب از اين دو تقسيم مى‌كند و استدلال را تقسيم مى‌كند به قياس، استقراء و تمثيل. سپس در توضيح هر يك از آنها و اين كه كدام يك از آنها افادۀ علم مى‌كند، سخن مى‌گويد. الركن الثانى في تقسيم المعلومات: مؤلف حول موجودات، معدوم و حال بحث مى‌كند. او موجودات را در تقسيمى به واجب و ممكن تقسيم كرده و خواص واجب لذاته و ممكن لذاته را طى مسائلى بيان مى‌كند. او در تقسيمى ديگر موجودات را به قديم و محدث تقسيم كرده و محدث را به عرض و جوهر تقسيم مى‌كند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسيم مى‌كند: الاعراض في غير الحى و الاعراض التى لا يتصف بها غير الحى و هر كدام از اين دو را هم به اقسامى ديگر تقسيم كرده و احكام هر يك از آنها و احكام كلى اعراض را بيان مى‌كند. او اجسام را به جواهر فلكيه و عنصريه و مركبات تقسيم مى‌كند و ملائكه و جن را از جواهر مجرده مى‌داند. و در خاتمۀ اين ركن بحث مى‌كند، از احكام موجودات كه عبارت است از مباحث وحدت و كثرت و علت و معلول. الركن الثالث في الالهيات: مؤلف مباحث الهيات را به چهار قسم تقسيم مى‌كند. قسم اول در بيان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مى‌باشد. در قسم دوم ابتداء بحث مى‌كند، از صفات سلبيه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتيه او سخن مى‌گويد. در قسم ثالث مؤلف بحث مى‌كند، از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مى‌كند، حسن و قبح عقلى را و اين كه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مى‌كند. الركن الرابع في السمعيات: مؤلف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعيات شمرده و در چهار قسم آنها را بيان كرده است(البته بايد توجه داشت كه تقسيم‌بندى ابواب كتاب از فخر رازى است). القسم الاول في النبوات: مؤلف در اين مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبياء(ع) و افضليت انبياء از ملائكة بحث مى‌كند. القسم الثانى في المعاد: در اين مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعيد بحث مى‌شود. القسم الثالث في الاسماء و الاحكام: مؤلف در اين مبحث از ايمان و كفر و مسائل مربوط به اين دو بحث مى‌كند. القسم الرابع في الامامة: مؤلف در اين مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بيان كرده، سپس فرق مختلف شيعه را به اماميه، كيسانيه، زيديه و غلاة تقسيم كرده و عقائد آنها را بيان مى‌كند. او فرق مختلف كيسانيه و زيديه را شمرده و عقائد هر يك از آنها را بيان مى‌كند و در پايان مبحثى را اختصاص مى‌دهد به مذهب اماميه و شرح عقائد و اثبات حقانيت آن.

كتاب «باورنامه شيعه» ترجمه‌ای است از كتاب «اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» تأليف «محمد بن محمدنعمان حارثی» ملقب به شيخ مفيد كه در شمار آثار كلامی وی نيز به شما می‌رود. شيخ مفيد در اين كتاب و در قالب ۱۵۶ مسأله كلامی ضمن بيان نظريات شيعيان اثنی عشری نظرات تمامی فرقی كه درباره آن مسأله به اظهار نظر پرداخته‌اند را نيز مطرح می‌كند. اين كتاب در واقع گزارشی جامع درباره عقائد كلامی است كه در ميان ساير اثار كلامی شيعه كمتر به چشم خورده است. اين كتاب به تازگی و به كوشش سجاد واعظی ترجمه شده است. وی دراين ترجمه از كتاب انديشه‌های كلامی«شيخ مفيد» نوشته «مارتين مكدر موت» و ترجمه «احمد آرام» و همچنين در ترجمه آيات قرآن نيز از ترجمه قرآن كريم مرحوم «محمد مهدی فولادوند» بهره برده است. اين كتاب به صورت يك متن مجزا نوشته شده است و شيخ مفيد در آن ضمن بيان نظريات شيعيان درباره مسائل گوناگون كلامی از آرای فرقه‌های اشاعره، معتزله، اهل حديث (حنبلی)، زيديه، خوارج، مرجئه،مشبهه، جهميه و قدريه بهره برده است. همچنين متن اين كتاب زندگی نامه مفصلی از شيخ مقيد و نيز معرفی آثار تأليف شده او و نيز معرفی فرقی كه وی به نقد نظرات آنها پرداخته است را نيز در بر می‌گيرد. كتاب «باور نامه شيعه» توسط انتشارات آذينه گل مهر منتشر شده است. يادآوری می‌شود شيخ مفيد در سال ۳۳۶ هجری قمری در نزديكی بغداد متولد شده است وی استاد شيخ طوسی و سيد مرتضی علم الهدی بود. او علاوه بر فقه درعلم كلام نيز تبحر داشت و مكتب كلامی شيعه در عصراو به اوج كمال رسيد. وی همچنين در مناظرات دينی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئيس فرقه متعزله بغداد و قاضی ابوبكر باقلانی رئيس اشاعره معروف بود. شيخ مفيد در زمان حيات خود مورد تحسين و احترام بزرگان اهل تسنن از قبيل، ابن حجر عسقلانی، ابن عماد حنبلی، يافعی و ديگران بود. وی در سال ۴۱۳ هجری قمری وفات يافت ودر جوارمزار امام جواد(ع) به خاك سپرده شد.

نتائج الفكر في شرح الباب الحادي عشر، شرح مزجی محمد کرمی بر «باب حادی عشر»، اثر علامه حلی (متوفی 726ق) است. این شرح در چهار جلد منتشر شده است. «الباب الحادي عشر»، باب یازدهم از «منهاج الصّلاح في مختصر المصباح» است که به سبب اختصار و جامعیت در علم کلام مورد توجه قرار گرفته و از دیرباز به‌عنوان کتاب درسی در حوزه‌های علمیه شیعی تدریس می‌شده است. ناصر کرمی بر کتاب والدش مقدمه نوشته است. باب حادی عشر با دقت و ایجاز بسیار، خلاصه‌ای از اصول مذهب شیعه شامل: توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد را به‌صورت استدلالی بیان داشته است. این کتاب کوچک از سوی دانشمندان شیعه مورد شرح و حاشیه قرار گرفته و معروف‌ترین شرح آن «النافع يوم الحشر» تألیف فاضل مقداد از عالمان سده هشتم هجری است. شارح در مطلع کتاب چنین نوشته است: «این کتاب عهده‌دار بحث از اثبات صانع و نقد گفته‌های مادی‌گرایان شرق و غرب در همه اصولشان که برای استحکام مبانی طبیعی ایجاد شده است، می‌باشد و نیز متکفل بحث از آنچه بر صانع لازم و آنچه بر او جایز نیست و بحث از نبوات عامه و خاصه و بحث از امامت و معاد جسمانی است». ناصر کرمی در مقدمه‌اش این کتاب را مفصل‌ترین شرح بر باب حادی عشر دانسته است: «ولکن آنچه در این مجموعه، مشاهده می‌شود آن است که تا آنجاکه در این مجال استقرا و تتبع کردم، از مبسوط‌ترین شروح باب حادی عشر است؛ چراکه شارح تنها به بیان عبارت و حل معضلات کلام علامه حلی (صاحب متن) بسنده نکرده است، بلکه در ابواب مجمل کتاب مانند توحید و عدل و نبوت تا امامت و معاد بسیار شرح داده است...». شارح مباحثش را با یک مقدمه آغاز کرده است. سپس بحث را با این عبارت آغاز کرده که انسان‌ها با کائنات سه گونه برخورد کرده‌اند: اثبات صانع، نفی صانع و تحیر و تردد. این موضوع با بررسی افکار غربیان پیرامون الحاد و نیز راه‌های اثبات صانع ادامه یافته است. در سنت، روایات فراوانی در موضوع توحید وجود دارد؛ از جمله آن‌ها پاسخ امام صادق(ع) به ابوشاکر دیصانی زندیق است که با ذکر توصیف ویژگی‌های تخم‌مرغ برای زندیق، او را به معبودش راهنمایی کرد و او شهادتین گفت و شیعه شد‏. در بخش انتهایی این مقدمه، توحید مفضل ارائه شده است. این مطالب تا صفحه 269 کتاب را پوشش داده است. کرمی پس‌ازآن شروع به شرح متن می‌کند و به شیوه مزجی عبارات علامه را شرح می‌دهد. متن با قلم درشت‌تر و با ذکر آن در پرانتز، از شرح متمایز شده است.

ترجمه و شرح باب حادى‌عشر اثر على شيروانى، ترجمه و شرحى فارسى بر شرح عربى مقداد بن عبدالله سيورى مشهور به فاضل مقداد (متوفاى 826ق) است كه خود شرح باب حادى عشر علامه حلّى (متوفى 726ق) است. شرح فاضل مقداد سالهاى متمادى از كتب درسى در كلام و عقائد اماميه در حوزه‌هاى علميه بوده و در چند دهه اخير در دانشگاه‌هاى داخل و بعضاً در خارج از كشور ايران نيز از كتب درسى بوده است (كوچنانى، عباسعلى، ص148). اين شرح بارها به فارسى نيز ترجمه شده است. كوچنانى در ابتداى مقاله‌اش به تعدادى از اين ترجمه‌ها اشاره نموده و مورد نقد قرار داده كه خواننده مى‌تواند با مطالعه اين مقاله با ديد روشن‌ترى از ترجمه شيروانى استفاده نمايد (همان). شيروانى پس از آوردن بخشى از متن عربى كتاب در بالاى صفحه، در ذيل به ترجمه و شرح مختصر آن اقدام نموده و ترجمه‌اى سليس و روان ارائه نموده است. مترجم در ترجمه اثر رعايت امانت را كرده و عناوين و مطالبى را كه از خود به متن افزوده را داخل كروشه قرار داده است. وى اگر توضيح مفصل‌تر يك لفظ، عبارت يا اصطلاح را لازم ديده آن را به پاورقى كتاب منتقل كرده است. همچنين اگرچه آدرس روايات را متذكر نشده اما آدرس آيات و سوره‌ها را جلوى آيه داخل كروشه آورده و تمامى آيات و روايات را نيز اعراب‌گذارى كرده است.

کتاب کلامی معروف شیعی، باب یازدهم از منهاج الصّالح فی مختصر المصباح که علامه حلی • (متوفی ۷۲۶) به خواهش وزیر محمدبن محمد قوهدی نوشته و در آن مصباح المُتَهَجِّد شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) را که در ادعیه و عبادات است خلاصه کرده است. وی تلخیص خود را در ده باب گردانیده و سپس از جهت آنکه شناخت عبادت و دعا، فرعِ شناخت معبود و مدعو است و صحت عبادت بستگی به صحت اعتقاد و ایمان دارد بابی به نام باب یازدهم (الباب الحادی عشر)، در شناخت اصول دین به آن افزوده است. علامه حلّی در این بابِ یازدهم، از اصول دین آنچه را به اجماعِ علما بر هر مسلمانی واجب است چنین برمی شمارد: شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه او و آنچه بر او صحیح و از او ممتنع است، و شناخت نبوت و امامت و معاد. مؤلف الذریعَه متجاوز از بیست شرح برای آن یاد کرده است. از میان شروح باب حادی عشر شرح فاضل مقداد • (متوفی ۸۲۶) به نام النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر بیش از شروح دیگر مورد توجه اهل علم و تدریس در مدارس و حوزه ها قرار گرفته و بارها طبع و نشر شده است.

کتا‌ب‌ حا‌ضر ترجمه‌ شرح‌ با‌ب‌ حا‌دی عشر تحت‌ عنوان‌ "النا‌فع‌ یوم‌ الحشر" فا‌ضل‌ مقداد است‌ که‌ خود شرحی‌ است‌ بر "البا‌ب‌ الحا‌دی عشر" علامه‌ حلی‌

"النافع یوم الحشر "ترجمه فارسی شرح و تفسیر "الباب الحادی عشر "تالیف "علامه حلی "است .باب حادی عشر حاوی سلسله مباحثی است که طی هفت فصل در باب اصول عقاید نگارش یافته و "فاضل مقداد "(وفات 826 :ه‌) آن را شرح کرده است .عناوین اصلی این کتاب عبارت‌اند از" :اثبات واجب الوجود لذاته، صفات ثبوتیه، صفات سلبیه، عدل، نبوت، امامت، و معاد .کتاب اصلی و شرح آن در دو بخش جداگانه چاپ شده‌اند" .شارح "ذیل هر یک از مباحث یاد شده، به شرح و تفسیر آنها اهتمام نموده است