جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آینده تاثیرات انقلاب اسلامی ایران بر گفتمان بیداری اسلامی و تاثیر تحولات بیداری اسلامی بر انقلاب اسلامی ایران از مسائلی است که پژوهش درباره آن ضرورت دارد. سوال از اینکه انقلاب اسلامی ایران چه تاثیری بر آینده گفتمان انقلاب اسلامی ایران خواهد داشت و تحولات موسوم به بیداری اسلامی نیز چه تاثیری بر انقلاب اسلامی ایران خواهد گذاشت، از سوالات مهم در ارتباط با آینده تعامل این دو می باشد که نگارنده با استفاده از شیوه سناریونویسی به عنوان یکی از روش های «آینده پژوهی» به دنبال پاسخ به این سوال است. نتیجه این است که هر دو پدیده در آینده تاثیر مثبت به معنای تاثیر تقویتی بر یکدیگر دارند.

آینده پژوهی علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فرداست. از ویژگی های مهم این دانش، بهرره گیری از ابزارهای علمی به منظور ترسیم چشم انداز متناسب با ارزش های حاکم بر جامعه و برنامه ریزی برای نیل به جامعه مطلوب است. از این رو، جامعه شناسان آینده پژوهی را ابزار هدایت اجتماعی دانسته اند. دین مبین اسلام نیز علاوه بر جامعه آرمانی که نوید تحقق آن را در فرجام تاریخ داده است. از پیروان خود انتظار دارد که با الهام از شاخص های آن جامعه آرمانی، به اقتضای امکانات و توانمندی اجتماعی خود، بکوشند تا در یک روند تکاملی حداقل هایی ازویژگی های جامعه مطلوب اسلامی را محقق سازند. با الهام از آموزه های اسلامی همچون سنت های اجتماعی و صبغه عبرت آموزی آن و توکل به خداوند و استعانت از او، می توان نوعی آینده پژوهی دینی را استخراج نمود که حاصل آن ترسیم چشم اندازی دقیق از آینده ای آرمانی باشد. با قراردادن این آینده مطلوب به عنوان هدف، می توان آینده های مقدور را به عنوان حلقه های میانی نیل به ویژگی های جامعه آماده ظهور، طراحی و تعریف نمود. این مقاله در صدد است تا بهره گیری از آیات قرآنی و روایات اسلامی، به بررسی و تبیین نگاه دینی به مقوله آینده پژوهی پرداخته و دیدگاههای اسلامی در این زمینه را منعکس نماید.

هیچ مکتب و آیینی نمی تواند بدون شناخت انسان، برای او جامعه مطلوب را پی ریزی کند. هر نوع طرح تازه ای برای انسان در گرو شناخت اوست. انسان به عنوان موجودی پیچیده در جامعه ای که در آن قرار گرفته نیاز به شناخت گسترده ای دارد، چرا که بدون شناخت جایگاه او به عنوان یکی از عناصر هستی شناسی و ارتباط آن با دیگر عناصر یعنی خداوند هستی و عالم آفرینش ترسیم جامعه مطلوب ایرانی – اسلامی غیرممکن خواهد بود. بنابراین تبیین جامعه مطلوب ایرانی – اسلامی بیش از هر چیز تابع مبانی انسان شناختی است و شناخت انسان و ویژگی هایش، می تواند حدود و ثغور و ویژگی های آن را رقم بزند؛ نوع تلقی جامعه مطلوب ایرانی – اسلامی از جایگاه انسان، بررسی تاثیر ابعاد وجودی انسان، گرایش انسان به خیر و شر، اختیار و جبر انسانی، سیمای انسان کامل و مقام خلیفه الهی انسان و دیدگاه فردگرایانه و جامعه گرایانه به انسان مبتنی بر تعالیم اسلامی از مسائلی است که این مقاله به آن پرداخته است و در ادامه الزامات جامعه مطلوب ایرانی – اسلامی، در راستای تحقق جامعه ی آرمانی مهدوی بیان شده است.

آینده‌پژوهی روابط سیاسی قدرت‌های خاورمیانه‌ای جهان اسلام متشکل از ایران، عربستان، مصر و ترکیه جهت شناسایی جایگاه آن در آینده به عنوان یک قطب قدرت یا به قول هانتیگتون یک قدرت بخشی از ضروریات است. این روابط از مولفه‌هایی همچون رقابت منطقه‌ای، نیروهای فرامنطقه‌ای، نبود یک نیروی تنظیم‌کننده روابط، موقعیت استراتژیک این کشورها، منابع انرژی، دشمن مشترک و ... متأثر می‌شود که در این پژوهش قصد داریم با شناسایی و تحلیل این چالش‌ها و فرصت‌ها و اهداف سیاست خارجی آن‌ها، سناریوهای محتمل بر آینده روابط سیاسی قدرت‌های خاورمیانه‌ای جهان اسلام را شناسایی کنیم. این تبیین در مرحله اول نیازمند شناسایی جایگاه سیاسی قدرت‌های مذکور در تحولات آینده منطقه است؛ از این رو با مبنا قرار دادن نظریه بازی‌ها (به دلیل انتخاب‌های عقلایی بازیگران) و بهره‌گیری از نظریات آشوب و احتمال و همچنین شناسایی چالش‌ها و فرصت‌های این کشورها، ابتدا به جایگاه‌شناسی آن‌ها و پس از آن به چگونگی روابط آن‌ها (طراحی سناریوهای محتمل بر آینده روابط آن‌ها) خواهیم پرداخت.واژگان کلیدی: آینده‌پژوهی، خاورمیانه، جهان اسلام، قدرت‌های منطقه‌ای

سرعت بالای تغییرات و افزایش عدم ­اطمینان و پیچیدگی در شرایط محیطی هزاره جدید، موجب پرهیز از برنامه ­ریزی و تصمیم ­گیری با پیش ­فرض خطی بودن تغییر در پارامترهای مختلف و روی آوردن هرچه بیشتر به آینده­ پژوهی در سطوح و حوزه ­های گوناگون شده است. اما مطالعات مربوط به آینده، همواره با چالش­های معرفت­ شناسی مواجه بوده­ اند.­ در این پژوهش، ابتدا به نقد نظریه وندل بِل در معرفت­ شناسی آینده پژوهی، به­ عنوان یکی از شهیرترین نظریه ­پردازان در این عرصه، پرداخته شده و سپس عقلانیت آینده ­نگاری راهبردی به­ عنوان رویکردی عملگرا در آینده­ پژوهی، مورد واکاوی قرار گرفته است؛ بدین­ معنا که گزاره ­هایی که با رویکرد آینده ­نگاری راهبردی از مطالعات مربوط به آینده مستخرج می­ شوند، چقدر عقلانی هستند. یافته­ های پژوهش، ضمن احصاء مهم­ترین ایرادات وارد بر نظریه بِل، نشان می­دهند که «حلّ مسئله نمودن»، «دقت در پیش­بینی»، «توازن بین موضوعات»، «سادگی»، «گستردگی» و «سازگاری» در کنار «ارزش­گرایی» معیارهایی هستند که آینده ­نگاری راهبردی را به­ عنوان رویکردی موجّه و معقول معرفی می ­نمایند که می­ تواند به موفقیت دراز مدت مطالعات مربوط به آینده کمک شایانی نماید. بر این اساس، پیشنهاداتی در راستای توسعه و بکارگیری آینده نگاری راهبردی به متصدیان امر در دانشگاه­ها و صنایع و متولیان دولتی ارائه شده است.

از آنجا که انسان بالذات مدنی بالطبع است، فیلسوفان و صاحبان اندیشه همواره در فکر طراحی الگویی بوده‌اند که ضمن سامان بخشیدن به روابط افراد جامعه، زندگی سعادتمندی را برایشان به ارمغان آورد. این متفکران، تشکیل حکومت واحد جهانی را برای نیل به این هدف ضروری دانسته‌اند. این پایان نامه ضمن تببین جایگاه حکومت جهانی در اندیشه این متفکران و مکاتب سیاسی برآمده از آن و نیز جایگاه حکومت جهانی در ادیان توحیدی به ویژه دین اسلام، ارزشهای مطلوب در گفتمانهای داعیه دار حکومت جهانی(مارکسیسم و لیبرالیسم) و نیز میزان تحقق آنها در حکومت های تشکیل شده براساس آن مکاتب و گفتمانها(حکومت کمونیستی شوروی و نظام های لیبرال دموکراسی در غرب) را مورد بررسی قرار داده است. سپس با تبیین شاخص های حکومت مهدوی در تفکر شیعی به تجزیه و تحلیل این موضوع پرداخته شده است که با روند جهانی شدن و گرایش به تشکیل حکومت جهانی از یک طرف و ناکامی مکاتب بشری برای پاسخگویی به نیازهای بشر از طرف دیگر، گفتمان حکومت مهدوی چه جایگاهی در تفکر سیاسی و شیوه حکومت بشر خواهد داشت.

آینده‌پژوهی رایج در بستر اندیشه و بافتار غربی شکل گرفته است و بسیاری از نشانه‌های غربی را با خود دارد. این دانش غربی افزون بر آن‌که نمی‌تواند پاسخ‌گوی جوامع غیرغربی باشد به دین نیز بی‌توجه است. پژوهش حاضر می‌کوشد که آینده‌پژوهی اسلامی را به عنوان نسخه اسلامی و بدیل آینده‌پژوهی رایج معرفی کند و به این پرسش اصلی پاسخ دهد که آینده‌پژوهی اسلامی و راهبردهای تحقق آن چیست؟به منظور مرور ادبیات، افزون بر مرور اجمالی آینده‌پژوهی و بررسی تاریخچه شکل‌گیری آن، دیدگاه‌های مهم در خصوص علم و فناوری اسلامیارایه می‌شوند. همچنین آثار و اندیشه‌های آینده‌پژوهان (آلوین تافلر، دانیل بل و وندل بل) و آینده‌پژوهانی که کوشیده‌اند از سیطره‌ی آینده‌پژوهی رایج خارج شوند (ضیاء‌الدین سردار و مهدی المنجره) بررسی و تحلیل شوند.این پژوهش بنیادین است و از نظر روش‌شناسی کیفی است. در این راستا مصاحبه باز، یکی از مهم‌ترین روش‌های مورداستفاده در آن است. در این پژوهش با یازده نفر صاحبنظران کلیدی این عرصه گفت‌وگو انجام شده است و با برگزاری پانل‌های تخصصی، یافته‌های پژوهش استخراج شده‌اند. البته باید توجه داشت که بخشی از این رساله به مباحث نظری و فلسفی آینده‌پژوهی می‌پردازد بنابراین نیازمند استدلال‌های روش‌شناختی و تأملات فلسفی است که بخشی از یافته‌های پژوهش بر این اساس استخراج شده‌اند. گام نخست شکل‌بخشیدن به آینده‌پژوهی، توجیه امکان‌پذیری آن است و چون آینده‌پژوهی یک علم-فناوری است این امکان‌پذیری می‌بایست ناظر به دو بعد توصیفی (علمی) و تجویزی (فناورانه) باشد. بر این اساس می‌توان آینده‌پژوهی اسلامی را امکان‌پذیر دانست. اما باید توجه داشت که این دانش بخشی از نظام "نگرش-آینده‌پژوهی" است و تا زمانی که بخش‌های این نظام (آینده‌اندیشی و نگرش حاکم بر جامعه) اسلامی نباشند، آینده‌پژوهی اسلامی محقق نخواهد شد. بنابراین آینده‌پژوهی در نظام "نگرش-آینده‌پژوهی" اسلامی می‌تواند به صفت اسلامی موصوف شود. آینده‌پژوهی دانشی معطوف به عمل است و تنها با تأملات نظری شکل نمی‌گیرد. بنابراین تا زمانی که آینده‌پژوهی اسلامی در عمل شکل نگیرد نمی‌توان آن را به خوبی توصیف کرد اما در حال حاضر می‌توان گزاره‌هایی از آن ارایه داد. ضمن آن که باید توجه داشت که آینده‌پژوهی اسلامی افزون بر سازگاری با جهان‌بینی اسلامی و بهره حداکثری از آموزه‌های این دین تابع شرایط و اقتضائات مکانی و زمانی نیز هست و این امر در شکل‌گیری آینده‌پژوهی اسلامی تأثیرگذار هستند. برای تحقق نسخه‌ی اسلامی آینده‌پژوهی، باید کوشید که با رهیافتی راهبردی و بهره‌گیری از آموزه‌های اسلامی، به سوی آینده‌پژوهی اسلامی گذار کرد و چشم‌انداز عملیاتی را محقق ساخت.

معرفت علمی از سطوح و ابعاد مختلفی برخوردار است. روش و روش‌شناسی یکی از این ابعاد معرفتی است که در شکل‌گیری معرفت نقش اساسی دارد. از این منظر یکی از محورهای بنیادین درعلوم ، روش‌شناسی است. چراکه بهره‌گیری از این علوم، متضمن بهره‌گیری از روش‌های موجود در آنهاست. وتمامی نظریات و رویکردهای علمی، ناگزیر از یک روش بنیادین استخراج می‌شوند ودیگر این که روش کاربردی متناسب با خود را به همراه می‌آورند. روش‌شناسی بنیادین، بنیاد و اساس نظریات علمی را تشکیل می‌دهد

روابط میان اسلام وجهان غرب همواره از فراز و فرود‌های زیادی بر خوردار بوده است. از این رو، پرسش اساسی رساله این است که چه راهکارهایی را می‌توان برای تقویت روابط مسالمت آمیز با غرب وکاهش اسلام هراسی ارایه داد.فرضییه پیشنهادی مورد آزمون وبررسی این است که : جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از طریق راهکارهای فرهنگی همچون دیپلماسی فرهنگی مانند گفتگوی میان فرهنگ‌ها و ادیان و تصویرسازی واقع بینانه و همچنین راهکارهای سیاسی و دیپلماسی رسمی و عمومی مانندتنش زدایی به تقویت روابط واقع بینانه و مسالمت آمیز جمهوری اسلامی ایران با جهان غرب به ویژه روشن‌گری مردم مغرب زمین کمک نماید و از تشدید روابط تعارض آمیز(خصومت آمیز) و اسلام هراسی بکاهد. برای مواجهه صحیح با موضوع فوق، در پژوهش حاضر سعی گردیده است از طریق ارایه یک روش در قالب «آینده پژوهی» و با توجه به ارزش‌های بنیادین در اسلام، آموزه‌های دینی و اسناد بالادستی در جمهوری اسلامی ایران و با بهره گیری از روند‌ها و پیش ران‌هایی که حکایت از پیشینه تاریخی روابط میان اسلام و غرب داشته وعوامل شکل دهنده‌ی وضع موجود این روابط را بیان می‌دارد، چشم‌اندازی را ترسیم کند که موجبات کاهش هراس از اسلام و حرکت به سوی کاهش تنش میان اسلام وغرب و گسترش بستر-های هم زیستی مسالمت آمیز گردد.با توجه به روش مزبور،نتایج به دست آمده از اسلام هراسی را می توان در موارد ذیل بیان داشت: اسلام دین شمشیر و خشونت است، آموزه های دینی اسلام خطراتی برای جامعه بشری دارد، اسلام دین تن آسا و ارضاءغرایز حیوانی انسان است، آیات قران کلام وحی نیست، پیامبر اسلام مخالف حضرت مسیح و ادیان گذشته می باشد و یاران پیامبر برای رسیدن به منافعخویش هر اقدامی را مباح می دانند. برای تقویت روابط مسالمت آمیز با غرب وکاهش اسلام هراسی،دو راهکار سیاسی و فرهنگی ارایه گردیده است. راهکار سیاسی بر اساس دیپلماسی عمومی و نقشی که به خود اختصاص داده است بهره گرقته می شود تا از طریق آن بتوان در ترسیم چهره واقعی از اسلام برای جهان غرب استفاده کرد. راهکار فرهنگی کهدیپلماسی فرهنگی بر آن تاکید دارد استفاده از آموزه های فرهنگی غنی اسلام و جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با اسلام هراسی غرب است که با آن می توان به شرایط مطلوب در روابط جهان اسلام و غرب رسید.واژگان کلیدی : اسلام هراسی،جمهوری اسلامی ایران، آینده پژوهی، نقشه راه، دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی

مدیریت آینده، یکی از راهبردهای اساسی برای اداره جوامع بشری محسوب می شود. آینده پژوهی به دنبال کشف، وارسی و ارزیابی پیشنهاد آینده هایی است که می توانند واقع شوند (آینده های ممکن) و یا احتمال واقع شدن آنها وجود دارد (آینده های محتمل) و یا می باید واقع شوند (آینده های مطلوب). ساخت آینده مطلوب، مبتنی بر شناخت عناصر سازنده آن، اصول و مبانی آینده پژوهی است. آینده پژوهان در مجموعه تلاش های خود اهداف مهمی دارند که مهم ترین آنها، ارتقای سطح زندگی انسان ها و توسعه آینده نگری است. بررسی آیات قرآن مجید و روایات اهل بیت - علیهم السلام - نشان می دهد که در اسلام، نگاه به آینده، از اصالت و عمق ویژه ای برخوردار است. با اندیشه و تامل در آیات مربوط به آینده، در می یابیم که آیات و روایات به صورت مکرر، انسان ها را به تفکر، برنامه ریزی و تدبیر برای آینده ای سعادتمند فرا می خواند. قرآن چشم اندازی خیره کننده از آینده ارائه می دهد که در آن، هم هشدار و هم بشارت دیده می شود. قرآن از انسان های مطلوب به "متوسمین" تعبیر فرموده است:"ان فی ذلک لایات للمتوسمین" (حجر:75) در حقیقت، می توان گفت که با توجه به ویژگی هایی که در آیات و روایات برای متوسمین ذکر شده، این گروه در حقیقت، همان آینده پژوهان هستند.