جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از رحلت پیامبر‌اکرم (ص)، امام علی(ع) و پس از وی دیگر ائمه اهل‌بیت(ع) به حفظ، احیا و آموزش سنّت نبوی، که همان تفسیر و تبیین و تعلیم قرآن‌کریم و تبلیغ معارف و احکام آن بود، همّت گماردند و در این‌باره اقدامات لازم را انجام دادند که پاره‌ای از مهمترین آنها عبارت است از: دعوت و فراخوان عمومی برای پرسش از تفسیر قرآن؛ که طی آن از همه‌ی مردم دعوت شد تا از امام(ع) در باره‌ی تفسیر قرآن پرسش کنند، برگزاری جلسات آموزش قرآن و تفسیر؛ که وقت معیّنی داشت و مردم نزد امام علی(ع) گرد می‌‌آمدند و ایشان فقه و قرآن به آنان می‌آموخت. این روش توسط دیگر امامان معصوم (ع) بخصوص امام باقر و امام صادق(ع) نیز در قالب مجالس عمومی و خصوصی استمرار یافت، پاسخ‌گویی روشنگرانه به سؤالات؛ در پی اعلان عمومی ائمه‌ی اهل‌بیت(ع) برای پرسش در باره‌ی معانی قرآن و معارف و احکام آن، عدّه‌ی زیادی به ائمه‌‌ی اهل‌بیت(ع) روی آوردند و به طرح سؤالات خود نزد ایشان پرداختند. بخش زیادی از روایات اهل‌بیت(ع) به پاسخ سؤال پرسش‌کنندگان اختصاص یافته است.تربیت شاگردان مفسّر و دانشمنددر حوزه‌های مختلف تفسیر معارف و احکام قرآن، اقدام دیگر ائمه(ع) بود. برخی از آنان به عنوان مفسّر شهرت دارند. برخی نیز روایات تفسیری قابل توجّهی از ائمه(ع) اهل‌بیت(ع) روایت کرده‌اند. وجه دیگری از سیره‌ی امامان(ع) در آموزش تفسیر نبوی، بیان مبانی تفسیر صحیح است. به این ترتیب ائمه(ع) یک نظام آموزشی جامع و تأثیرگذار پی‌ریزی کردند که حاصل آن حفظ اسلام در میان بحران‌‌های متعدّد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و رساندن آن به نسل‌های بعدی بوده است. این نظام آموزشی می‌تواند امروز نیز مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

مبنای کلامیِ تفسیر، آن دسته باورهای دینی است که بر اساس آنها منابع، قواعد و یا محتوای تفسیر آیات قرآن شکل می گیرد و بدین نحوه در تفسیر قرآن تاثیرگذارند. مبانی کلامی تفسیر، در چهار بخش جای دارند: اول، مبانی کلامی مربوط به پدیدآورنده قرآن: خداوند. به عنوان نمونه: خدا عادل و حکیم است. این صفت با توجه با اصل حسن و قبح عقلی بدین معنا می انجامد که خدا از هر قبیح عقلی به دور است. بر اساس این آموزه، اصل فهم پذیری و حجیت ظواهر قرآن بنا گذاشته می شود و شرایطی برای نسخ شمرده می شود، آیات وحی به دور از تناقض و ناراستی دانسته می شود و آیات متناقض نما بررسی می شوند. بخش دوم مبانی کلامی مربوط به قرآن کریم: قرآن سخن خداست، پس با توجه به ویژگی های پدیدآورنده اش فهم و تفسیر می شود. و قرآن یگانه است، پس اختلاف قرائت ها از قاریان ریشه می گیرد و به چندگانگی آیات وحی نمی انجامد. و قرآن حق و صادق است، پس هیچ ناراستی و نادرستی در آن راه ندارد. و قرآن حکیم است، پس ارتباط و تناسبی در درون آیات و آیات با یکدیگر یافت می شود، و بافت و سیاق همگونی در آیات وحی وجود دارد. و قرآن حادث (پدیده) است، پس رویدادها و فرهنگ زمانه نزول در فهم و تفسیر آیات تاثیرگذار است. بخش سوم، مبانی کلامی مربوط به دریافت کننده قرآن، پیامبر اکرم است. حضرت محمد مصطفی، از گناه و خطا و نسیان در حوزه دین، معصوم است. پس آیات وحی و سنّت نبوی و پس از آن گفتار و رفتار اهل بیت قابل اعتماد و اطمینان است و از هر ناراستی و خطا به دور است. بخش چهارم، مبانی کلامی مربوط به مخاطبان قرآن است: حجیت و اعتبار عقل و فهم مفسر.هر مبنای کلامی، ابتدا تبیین می شود و تا حد امکان ادله اثباتی آن، به ویژه در آثار شیخ طوسی، بیان می گردد. پس از آن ارتباط آن مبنای کلامی با مبحث تفسیری، بر اساس درک عقلانی یا روش عقلایی تحلیل می شود. و سپس مباحث تفسیری متاثر از آن مبنای کلامی، بر اساس نمونه های موجود در آثار شیخ،طرح و بررسی می شود. این پژوهش، گامی در جهت بازشناسی و تعریف مبانی کلامی تفسیر شیعی، با محور قرار دادن آثار شیخ طوسی است و همچنین نشان دهنده ارتباط گسترده و پرجانبه تفسیر قرآن و مباحث کلامی است.از سویی دیگر این تحقیق، گستره مباحث کلامی-تفسیری در تفسیر التبیان و همچنین جایگاه شیخ طوسی در سه حوزه تفسیر قرآن و کلام اسلامی و دامنه میان رشته ای این دو دانش راآشکار می سازد

قرآن کریم به عنوان آخرین و کامل ترین برنامه هدایت و سعادت بشر، در زمان و مکان خاصی، از طرف خداوند بر حضرت محمد ? نازل شده است. جَرَیان و تعمیم مفاهیم و آموزه های قرآنی فراتر از زمان و مکان نزول، و انطباق آن‌ها در طول زمان بر شرایط، حالات و مصادیق جدید، یکی از قواعد مهم تفسیری است که در لسان قرآن پژوهان به «جَری و تطبیق» شهرت دارد. اختصاص شماری از روایات امامیه به این موضوع از یک سو، و نقد و طعن این روایات توسط منتقدانِ مکتب تفسیری امامیه از سوی دیگر و پیوند این قاعده با خاتمیت، جامعیت و جاودانگی قرآن، اهمیت تبیین مبانی این قاعده را ضروری و مضاعف می‌نماید. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، مبانی، دلایل و شواهد این قاعده تفسیری از جنبه ادبی، قرآنی و روایی، استخراج، دسته بندی و بررسی شده‌ است. مهمترین مبانی و شواهد به دست آمده برای قاعده جَری و تطبیق عبارتند از: پایان ناپذیری معانی و مصادیق متن، استعمال لفظ در بیش از یک معنا، العبر? بعموم اللفظ لا بخصوص السّبب، وضع لفظ برای روح معنا؛ جاودانگی و جهانی بودن قرآن، آیات قرآنی، روایات و سیره عملی معصومین ? و اجماع مفسران امامیه. تبیین و تحلیل درست و مستند مبانی و دلایل این قاعده روشن می‌کند که ایرادات وارده از طرف منتقدان، یا از روی عدم آگاهی و دقّت در مسئله بوده و یا ریشه در تعصّبات مذهبی و سیاسی دارد، چرا که تدبّر و تأمّل منصفانه در اطراف این قاعده و بررسی دلایل آن نشان می‌دهد که اولاً این روش تفسیری، با رسالت جهانی و جاودانگی قرآن سازگار و امری طبیعی است و ثانیاً به اشکال گوناگون در علوم دیگر از جمله زبان شناسی، اصول، علوم قرآنی و ادبیات مطرح و مورد قبول است و معصومین ? به عنوان مبتکران این سنّت تفسیری، راهی را برای خروج مفاهیم و تعالیم قرآنی از حصار زمان و مکان، و نو بودن آن‌ها در هر عصری به آیندگان معرفی و آن را آموزش داده اند.

هدف از تدوین این رساله آشنایی با عملکرد عاملی در نحوه استفاده ازمبانی و گرایش های تفسیر ی می باشد، استفاده ازمبنای قرآن در دو قسمت یعنی توسط شخص مفسر و با استفاده از عملکرد دیگران و استفاده از مبنای سنت در دو بخش سند ومتن عرضه شده است ، استفاده از مبنای قرآن کم ، ساده و ابتدایی است و استفاده از سنت در مقایسه با قرآنبیشتر و متنوعتر است .وی استفاده ازانواع گرایش های :فقهی ،کلامی ،فلسفی،عرفانی، ادبی، علمی و تاریخی را مدنظر داشتهاما در بیشتر گرایش ها ، رویکردی خاص و تخصصی ندارد و به نوعی بیان او اطلاعاتی عمومیدر این گرایش هاست ، در مقایسه با دیگر گرایش هافقط در استفاده از گرایش کلامی –تاحدودی حق مطلب ادا شده است ، اشاره به مو ضوعاتی از اصول دینو مباحثی از قبیل : توحید ذاتی ویا نبوت خاصه،اعجاز و معراج جسمانی و نیز معاد، شفاعت ، ملاکتشخیص گناه صغیره و کبیرهو هم چنینموضوعاتی از اصول مذهب با عناوینی هم چون: امامت امام علی (ع) و ظهور امام مهدی(ع) و نیزعدل و جبر و اختیاروبررسی انتقادی در بعضی از موارد ، نمونه هایی برای اثبات این مدعاست.

در میان روایات تفسیری که از اهل‌بیت پیامبر: به دست ما رسیده است، حجم زیادی اختصاص به گونه روایات تأویلی دارد. مراد از تأویل حقایق خارجی هستند که این روایات از آنها حکایت دارند و به آنها راهنمایی می‌کنند.این‌گونه روایات کمتر مورد توجّه و تحلیل مفسّران قرار گرفته است. مسئله‌ای که روایات تأویلی را مورد بی‌مهری قرار داده است، عدم شناخت مبانی و منطق این تأویلات است که از اهل‌بیت صادر شده است. خلط معانی تنزیلی و تأویلی و منطق نقد و ارزیابی و فهم آنها مشکل اصلی در برخورد با این روایات است. اهمیّتاین موضوع آنگاه روشن‌تر می‌شود که محور اساسی تفاوت مکتب تفسیری اهل‌بیت را با سایر مکاتب در پذیرش تأویل می‌یابیم. تأکید اهل‌بیت: بر این ویژگی از آن روست که از دیدگاه ایشان، مبنای تأویل یعنی آن حقیقت خارجی که در بطن آیات به آن توجّه شده، معرّفی و دلالت به امام است. این امر به جهت آن است که طریق عبودیّت و شناخت و طاعت خداوند، اطاعت و پیروی از امام است زیرا امام مظهر اسماء حسنای الهی است و راه شناخت و عبودیّت خداوند تبعیّت از اوست. بر این پایه، فهم تفسیر تأویلی نیز نیاز به مبانی دارد تا کنه تأویل و دلالت‌های فرا زمانی و مکانی آن را سازمان بخشد.مبانی فهم تأویلات استنباط شده از روایات عبارتند از: اول: الفاظ عام در قرآن عمدتاً دارای مصادیق خاص هم هستندکه آن مصادیق، ائمه هستند. دوم: امام مجرای اراده الهی در تبیین و اجرای هدایت است.سوم: احکام الهی، احکام جزیی و فرعی و زمانی نیستند بلکه بر حقایق نوعی و کلّی قابل تسرّی هستند.چهارم: حلال و حرام الهی در قرآن بر امام و شیعیانش و دشمنان او بر پایه همان طریقیّت دلالت دارد. پنجم: راه دین‌شناسی ،شناخت امام است. ششم: ظاهر آیات که به‌صورت ماضی آمده بر حقایقی قابل تطبیق است که در آینده تحقّق خواهد یافت.اما در این میان ،تفسیر تأویلی آسیب‌هایی هم دارد که باید با بررسی‌های سندی و محتوایی بازشناسی شوند.عمده آسیب روایات تأویلی در سه حوزه مرحله صدور حدیث، به جهت عدم درک صحیح معارف بلند توسط برخی راویان، و مرحله نقل، به جهت تصرف‌های غالیان در برخی نقل‌ها و مصادره آنها به نفع خود با دست اندازی به آنها، و مرحله فهم احادیث تأویلی ، به جهت خلط حوزه‌های زبانی، خلط تفسیر و تطبیق، و امثال این‌ها رخ می‌نماید.

تفسیر تسنیم تألیف آیت الله جوادی آملی از جمله تفاسیری است که به زبان فارسی و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته شده است .تفسیر تسنیم جامع سه روش تفسیری «قرآن به قرآن»، « قرآن با سنّت » و «قرآن با عقل» است. نگارنده این مقاله به معرفی مؤلف و تفسیر تسنیم و شیوه تفسیری در آن پر‌داخته و نمونه‌هایی از روشهای مؤلف را در تفسیر مورد پژوهش نشان داده است .

در نگاهی تجویزی، اعجاز قرآن به‏مثابه مبنایِ تفسیر، بدین معناست که باور به اعجاز قرآن در فرایند و سمت‏وسوی تفسیر، اثری تعیین‏کننده دارد و چنین باوری، لازمه هر تفسیر معتبری است. این مدعا در میان قرآن‏پژوهان موافقان و مخالفانی دارد. نوشتار حاضر بر این باور مبتنی است که این مدعا از دو حیث دارای ابهام و اشکال اساسی است: «اعجاز قرآن» در مقام تحلیل، چیزی نیست جز نظریه‏های اعجازکه با هم یکسان نیستند. مبانی تفسیر نیز نمی‏تواند برگرفته از تفسیر یا به تعبیر دیگر، ماهیتِ تفسیری داشته باشد. مقاله حاضر با در میان آوردن دو نکته فوق، «نظریه‏های اعجاز» را به تیغ ملاک‏های بازنگری‏شده مبانی تفسیر می‏سپارد و نشان می‏دهد که پاره‏ای از این نظریه‏ها نسبتی با مقوله تفسیر پیدا نمی‏کنند و پاره‏ای دیگر، خود مسبوق و مبتنی بر تفسیر هستند. از دیگر سو، تفسیر گونه‏های مختلفی دارد و برخی از نظریه‏های اعجاز مبنای برخی از گونه‏های تفسیری خواهد بود.

در مقطعی از حیات امام صادق(علیه‌السلام)، فضایی پدید آمد که در آن امام، توانست به تبیین معارف الهی، مشغول شود. ابعاد کار فرهنگی امام صادق(علیه‌السلام)، بسیار گسترده و وسیع است. یکی از ابعاد این حرکت، پدید آوردن مدرسه تفسیری است. شناخت این حرکت، ثمرات معرفتی بسیاری را در بردارد. دسته‌ای از این معارف قرآنی، مربوط به مبانی تفسیری ایشان می‌باشد. معارفی که تاکنون به طور منسجم به آن پرداخته نشده است. این رساله، در پی آن است بعد از تبیین مختصری از مدرسه قرآنی امام صادق(علیه‌السلام)، به مبانی نظری و کاربردیتفسیر امام(علیه‌السلام) بپردازد. مبنای نظری صرفاً در مقام نظر و یک تصور ذهنی می‌باشد، اما مبنای کاربردی در مقام یا هنگامه تفسیر و عمل تفسیری خودنمایی دارند. استنباط مبانی تفسیری امام صادق(علیه السلام) از روایات ایشان ما را در پی‌ریزی و ارائه تفسیری شیعی یاری می‌دهد. عمده مسأله‌ای که در این تحقیق مورد توجه است مصداق کاوی و مفهوم پژوهی مبانی تفسیر از روایات امام صادق(علیه السلام) است. در فرمایشات امام صادق (علیه السلام) به مبانی نظریِ الهی و وحیانی بودن قرآن، جامعیت و جاودانگی قرآن، عدم اختلاف قرائت قرآن، الهی بودن چینش و ترتیب آیات، عدم تحریف قرآن، نیازمندی قرآن به تفسیر، امکان و جواز آن و چگونگی زبان قرآن دست یافته‌ایم. از سیره عملی امام، مبانی کاربردی قرآن محوری، سنت مداری، مولف محوری، عقل مداری، معیارهای داوری و رعایت اخلاق تفسیر را تبیین نموده‌ایم. روش ما در این تحقیق اکتشافی ـ توصیفی، همراه با نظام‌دهی مبانی است.بر اساس آنچه در این‌جا مورد بررسی قرار می‌گیرد،این مبانی را می‌توان در قالب مبانی نظری و عملی دسته بندی نمود: اگر یک مبنا صرفاً در مقام نظر، اندیشه و تصور مفسر باشد، می‌توان این مبنا را یک مبنای نظری دانست؛ اما آن دسته از مبانی که در مقام یا هنگامه تفسیر و عمل تفسیری خودنمایی دارند از آن‌ها با عنوان مبانی کاربردی یا عملی یاد می‌شود.مبانی نظری تفسیر امام صادق(علیه‌السلام) عبارتند از:1.

این نوشتار مبانی شیوه تفسیر بر اساس ترتیب نزول را به کاوش نوشته است. اشاره گذرا به شیوه های تفسیر نویسی و پیشینه تفسیر بر اساس ترتیب نزول درآمد بحث را سامان داده است. برشماری رویکردهای تفسیری بر اساس ترتیب نزول و نیز تبیین ادله اجتهادی بودن ترتیب مصحف کنونی و همچنین یادکرد مستندات و شواهد ناروا و خلاف رضایت خدا و سول بودن ترتیب فعلی به عنوان مبانی رویکرد نخست، و نیز تبیین برآیندهای مثبت تفسیر مطابق هندسه زمانی نزول، از جمله نقش مهم و غیرقابل اغماض توجه به اسباب و شرایط زمانی و مکانی نزول آیات و سوره های قرآن که در جایگاه مبانی دیدگاه دوم این شیوه تفسیری قرار دارد، بدنه و پیکره اصلی موضوع را سامان بخشیده است. نقدواره هایی بر این مبانی نیز در لا به لای بحث اشاره شده است.

اصطلاح شناسی به عنوان یک شاخۀ زیرساختی علمی در میان همۀ علوم مطرح است و متصدی شناسایی و تعریف اصطلاحات علوم به صورت روشمند و قاعده مند می باشد. دانش تفسیر نیز بسان دیگر علوم، اصطلاحات و واژگان اختصاصی دارد که تعریف آنها، ضروری ترین اقدام پیش از به کارگیری آنها می باشد. در این میان، اصطلاح «مبانی تفسیر» چندگاهی است که در میان علوم اسلامی و به ویژه دانش تفسیر مطرح است و مفسران و قرآن پژوهان از مناظر مختلف، تعاریف گوناگونی از آن ارائه داده اند. این نوشتار بر آن است تا با بررسی تعاریف پیشین این اصطلاح، تعریف جامع و مانعی از آن ارائه دهد.