جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سال های نخست قرن سیزدهم هجری/ نوزدهم میلادی، با شکست ایران در جنگ با روسیه و ورود ناخواسته ایران به چرخه نظام سرمایه داری غرب، اقتصاد ایران در بخش های کشاورزی، تجارت و صنایع دستی دچار بحران اساسی شد. با برقراری نظام مشروطه، طرح نوسازی اقتصادی در دستور کار مشروطه خواهان قرار گرفت، لیکن بحران های سیاسی– اجتماعی عصر مشروطه و اشغال ایران در سال های جنگ جهانی اول مانع از تداوم نوسازی در ساختار اقتصادی ایران شد. پس از کودتای 1299 ه.ش لزوم نوسازی اقتصادی و نقش پول در نوسازی کشور مورد توجه روشنفکران تجدد خواه قرار گرفت. در این راستا پیشنهاداتی در مطبوعات دوره مورد نظر در زمینه رونق کشاورزی، بهبود تجارت، ارتقا صنعت و واگذاری امتیاز به سرمایه گذاران خارجی مطرح گردید. بر این اساس در مقاله حاضر به بررسی و بازخوانی برخی از پیشنهادات مندرج در مطبوعات سال های 1300 تا 1304 ه.ش در خصوص لزوم نوسازی ارکان اقتصاد ایران پرداخته شده است.

ساسانیان آخرین سلسله از دوره باستان، دارای مشخصه و مولفه های فرهنگی، تمدنی، سیاسی و اقتصادی تاثیرگذار در دنیای بعد از خود بوده اند. شاهان ساسانی تلاش کردند تا با همکاری روحانیان زرتشتی، دین زرتشت را در جامعه ساسانی رسمیت ببخشند، اما با چالش های فراوانی از سوی آیین مانویت، گسترش مسیحیت و رواج باورهای بدعت گذار مانند آیین مزدک روبرو گشتند. باورها و آموزه های مزدک، آخرین مرحله بروز بدعت های رایج در جامعه ساسانی بود و درست در زمانی رخ داد که پادشاهی ساسانی با بحران های اجتماعی، اقتصادی و دینی در جامعه مواجه بودند. پرسش اصلی این پژوهش این است که چه شرایطی در جامعه ساسانی حاکم بود که سبب ظهور مزدک شد؟ به گواهی تاریخ هر نهضت و جنبش اجتماعی با اوضاع داخلی کشور در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مرتبط است و پیدایش جنبش مزدک و وقایع آن ارتباط مستقیمی با اوضاع کشور دارد. قسمت اعظم این مقاله مربوط به شرایط و عوامل ظهور مزدک در جامعه ساسانی در سده پنجم میلادی است؛ که با شعائر تساوی جویانه خود توانست در آن دوران ظهور کند. موضوع این مقاله «عوامل موثر در ظهور مزدک» در جامعه ساسانی است، که ضمن پرداختن به شرایط اجتماعی، اقتصادی و دینی حاکم بر جامعه ساسانی در ظهور آیین و تفکرات مزدک به قیام هایی رخ داده پس از اسلام که تفکرات و شعارهای مزدکی را سرلوحه جنبش و قیام خود قرار داده بودند، پرداخته است.

مساله جایگاه دولت و نقش آن در اقتصاد، از زمان پیدایش دانش اقتصاد همواره مورد بحث اقتصاددانان و صاحبان اندیشه در مکاتب گوناگون اقتصادی است. متفکران مسلمان از دیر زمان، به ویژه در دهه های اخیر، ابعاد گوناگون این موضوع را بررسی کرده اند. در این مقاله نقش و وظیفه دولت در اقتصاد، از منظر اندیشمندان مسلمان مورد بررسی قرار می گیرد. دیدگاه ابن خلدون، شهید صدر، مطهری، بهشتی و امام خمینی (ره) بررسی شده است. مبنای دخالت دولت اسلامی در اقتصاد، مصلحت است و مراد از مصلحت نیز تامین هدف شارع به منظور رسیدن مردم به منافع دنیوی و اخروی است. ازاین رو، توسعه معنویت، ایجاد و بسط امنیت، رشد اقتصادی و پیشرفت و عدالت اجتماعی مصالحی است که دولت اسلامی جهت تحقق آنها در امور اقتصادی دخالت می نماید. که این موضوع در اندیشه های مورد بررسی شده نمایان است. با تاملی اجمالی در آثار متفکران و اندیشمندان، به این نتیجه خواهیم رسید با این که ایشان، حکومت را پدیده ای ساخته دست بشر می دانند و به جائز الخطا بودن حاکمان آن توجه دارند، در اصل ضرورت دولت تردیدی نمی کنند. در مورد منشأ مشروعیت اطاعت از حکومت و مساله الزام سیاسی، دیدگاه های متفاوتی ذکر شده؛ البته بیشتر اندیشمندان، خواهان ایجاد رفاه و عدالت بر پایداری اخلاق و آزادی هستند.

مشروطیت از مهم ترین وقایعی است که در تاریخ کهن ایران رخ داده، میل به آزادی، عدالت و حاکمیت مردم بر سرنوشت خود و بهره جویی از قانون و مجلس و زندگانی بر اساس آن، از جمله دلایل رویکرد ایرانیان به این جنبش سرنوشت ساز بوده است. این دگرگونی در سایه مجاهدتی بزرگ محقق شد و بر تمام ارکان جامعه از جمله شعر و ادبیات تاثیر گذاشت. شاعران نیز از طریق روزنامه ها و محافل عمومی و سیاسی با مردم روبرو شدند و آثارشان را برای ترغیب و تشجیع توده بیدار شده سرودند. ملک الشعرای بهار به عنوان سیاستمدار، محقق و شاعری برجسته از ثمرات درخت مشروطه خواهی ایرانیان محسوب می شود که قلم و سخنش را در مسیر مبارزه همچون سلاحی موثر به کار گرفته است. او در هر زمانی نسبت به اتفاقات اجتماعی حساسیت نشان داده و از نبوغش برای بیداری مردم و حاکمان بهره برده است؛ از وقایع اجتماعی و سیاسی تاثیر پذیرفته و به عنوان یک شاعر مبارز، روشنفکر و مردمی به هدایت جامعه در مسیر آزادی و پیشرفت تاکید کرده است. در مقاله حاضر ضمن گذری بر زندگی و آثار این شاعر مبارز با بهره جویی از روش کتابخانه ای جایگاه موثر او را در جنبش مشروطه خواهی ایرانیان به نظاره می نشینیم.

رخدادهای سیاسی، اجتماعی و نظامی بزرگ ناشی از سقوط خوارزمشاهیان در دهه دوم قرن هفتم هجری، دگرگونی های عمیقی در مناسبات اجتماعی ایران به وجود آورد؛ پیامدهای ناشی از سقوط سرزمین های خلافت شرقی و شتاب گیری زوال برخی نهادهای کهن و کشاکش ادیان و تحولات فرهنگی-اجتماعی همراه آن، اقتصاد شهری را در محاق فرو برد و تا روی کار آمدن ایلخانان ادامه یافت؛ با تاسیس دولت ایلخانی در سال 654 ه.ق به پایتختی مراغه و بعد از آن تبریز، استقلال عملی مملکت تامین شد و اقتصاد غارتی که در هجوم اولیه مغولان در تامین معیشت این قوم نقش بارزی داشت، رفته رفته با تدابیر صاحب منصبان ایرانی فروکش کرد. رشد مناسبات کشاورزی و گسترش اقتصاد زراعی به مانند پیش زمینه ضروری برای رشد مناسبات شهری، ایلخانان را وادار به سیاست گزاری در این زمینه کرد؛ اقدامات اینچنینی صاحب منصبان حکومتی، جامعه شهری تبریز، شهر پایتختی مغولان را به سمت فعالیت های کشاورزی سوق داد و این امر باعث رونق و گسترش فعالیت های کشاورزی و صنعتی از یک طرف و افزایش سرمایه از طرفی دیگر شد. از این رو در این شهر برای اجرای طرحهای بزرگ زراعی و ملحقات آن که شامل کشیدن آب رودخانه ها و حفر قنوات و تشویق به سرمایه گذاری در فعالیت های کشاورزی و به کارگیری نیروهای انسانی می شد، اهمیت زیادی قایل شدند؛ بی جهت نبود که در این دوره،جغرافی دانان و سیاحان، تبریز را زیباترین و بزرگترین شهر ایران زمین، پرنعمت و دارای منابع عظیم ثروت ذکر کرده اند.

هنوز از پیدایی حکومت اسلامی چندین دهه نگذشته بود که اعراب توانستند تاریخ دو امپراتوری بزرگ در شرق (ایران) و غرب (روم) جهان را متحول سازند. آنان در شرق با درهم شکستن امپراتوری ساسانی، صفحه جدیدی از تاریخ ایران را رقم زدند که آغازگر عصر ایران اسلامی و پایان بخش عصر ایران باستانی بود. سقوط این امپراتوری عظیم و سازمان یافته چهارصد ساله بدست قومی گمنام که هنوز قریب بیست سال از جستن ایشان از دنیای جهالت به فضای اسلامی نمی گذشت؛ مورخان و محققان تاریخ ایران را برآن داشته تا با نگاهی ژرف و تحلیلی به روابط و مناسبات امپراتوری ساسانی با اعراب بپردازند. این مقاله با محوریت بررسی چگونگی مناسبات دولت ساسانی با اعراب جزیره العرب از دوره اردشیر بابکان تا آغاز سلطنت خسروانوشیروان؛ درصدد دسترسی به خصوصیات و شرایط حاکم بر روابط دولت ساسانی با اعراب بدوی است؛ تا از این منظر چگونگی و چرایی نتایج حاصل از این روابط تحلیل و تبیین گردد.

امیر تیمور گورکانی موسس سلسله تیموریان از سال 771 ق تا 807 ق در بیشتر ممالک آسیا با کمال قدرت و عظمت پادشاهی کرد. وی که پسر امیر ترغای بود و در ترکستان و در میان طایفه برلاس پرورش یافت. در جوانی حکومت شهرکش به او واگذار شد و پس از ازدواج با دختر خان کاشغر، گورگان؛ یعنی داماد نامیده شد. تیمور که پس از فتح های گسترده به فکر فتح هند افتاد بود، درنهایت سال 801 ق به آنجا حمله کرد. در مقاله حاضر در ابتدا به بررسی حمله تیمور به هند، وضعیت داخلی این کشور، علل لشکرکشی های فاتح بزرگ، شرح بعضی از جنگ های مهم او، فتح دهلی، شیوه برخورد با مردم هند، نتایج اقتصادی و اقدامات امیر تیمور در امر گسترش اسلام پرداخته است. در قسمت بعدی هم مقاله اشاره ای مختصر به نحوه ورود اسلام به هند و راه های گسترش اسلام در این کشور دارد. در نهایت با تاکید بر مطالب یاد شده در صدد است تا به این پرسش پاسخ گوید: آیا امیر تیمور نقشی موثر در گسترش اسلام در هند داشته یا خیر؟

اسماعیل بن احمدبن اسد پایه گذار واقعی امارت سامانیان به شمار می آید، وی پس از مرگ پدر به خدمت برادر که جانشین پدر شده بود درآمد و در سال 261 ه از سوی برادرش نصر برای سامان دادن اوضاع به شهر بخارا گسیل شد در پی مرگ نصر در سال 279 ه معتضد خلیفه وقت فرمان امارت اسماعیل بر ماوراءالنهر را صادر نمود در همین زمان در ناحیه شرق قلمرو اسلامی آکنده از جریانات سیاسی و نظامی بود که این جریانات زمینه را برای اعتلاء سامانیان در ماوراءالنهر و خراسان فراهم آورد. امیراسماعیل در طی مدت 16 سال فرمانروایی بخش های وسیعی از سرزمین ماوراءالنهر خراسان، سیستان، طبرستان، ری، اصفهان، سند، هند، ترکستان و گرگان، را تسخیر کرد، و یکی از سلسله های اسلامی را پایه گذاری کرد. خلیفه نیز نان به نرخ روز می خورد و هرکس را که مدعی آرامش و امنیت در شرق می شد می پذیرفت گاه این پذیرش با تهدید خلیفه نیز بدان تن می داد و بنابر شرایط زمانی فرمان عزل و نصب امراء و سرداران را صادر می نمود. امیراسماعیل نیز به دلایل اشتراک دینی و مسلکی و ارتباط تجارتی و اقتصادی و کسب مشروعیت دینی و سلطه روحانی خلیفه همواره تحت تبعیت و مطیع و مجری او امر خلیفه بود و با توجه به تابعیت مذهبی و سیاسی امیراسماعیل از دستگاه عباسی وی کاملا مورد عنایت و توجه خلفا عباسی قرار داشت. وی مذهب تسنن داشت و به علما احترام می گذاشت و وزراء در دوره وی چندان رونقی نداشت.