جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دگرگونی های اجتماعی ایران در دو سده گذشته، روندی بسیار آشفته و پرتنش داشته است. این دگرگونی های به نسبت جامعه های غربی با تاخیر آغاز شده، به کندی پیش رفته و با گسست های متعدد و گاه واگشت هایی همراه بوده است. در طول این دو سده، بسیاری از تلاش های معطوف به اصلاحات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و فرهنگی نافرجام مانده و فرایندهایی مانند صنعتی شدن، مردم سالاری و گسترش فرهنگ مدنی با موانع فراوانی روبه رو بوده است. این وضعیت در مقاطع متعددی به انباشت مشکلات و تراکم بحران های سیاسی و اجتماعی انجامیده و تنش ها، جنبش ها و انقلابات متعددی را به همراه آورده است. چنین پیامدهایی، به نوبه خود، روند تحولات اجتماعی را آشفته تر ساخته است. این مقاله نشان می دهد که علاوه بر ساختارها و کارگزاران اجتماعی، مختصات زمانی رویدادها و فرایندها، نقش مهمی در تعیین سرشت و سرنوشت روند تحولات ایران معاصر داشته است. به دیگر سخن، فرایندهای دگرگونی در عرصه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این سرزمین با تصادف ها، اقتران ها و جابه جایی های فراوانی همراه بوده است. برخی از این فرایندها در اثر حوادث غیرمترقبه دچار کندی یا توقف شده و برخی دیگر، در اثر پس و پیش شدن توالی های منطقی، دچار تداخل و اختلال شده اند. این وضعیت به نوبه خود، بر آشفتگی و آشوب در روند کلی تحولات اجتماعی در ایران معاصر افزوده است.

نظریه های اجتماعی با به کاگیری مفاهیم ابداعی خود، شناخت پدیدارهای مختلف اجتماعی در یک جامعه را شدنی می کنند و توضیحات خود درباره علل پیدایش، دگردیسی و فرجام واقعیت های اجتماعی را با پیامدهای کوتاه یا بلندمدت مترتب بر آن ها پیوند می زنند. فرایند دگرگونی های به هم پیوسته، توامان و سه گانه در قلمروهای واقعیت اجتماعی، نظریه فلسفی و نظریه اجتماعی می تواند عینیت ها را به گونه ای کارآمد در سپهر اندیشه و ذهنیت توجیه پذیر و در عرصه کنش اجتماعی قابل کنترل سازد. اما در شرایط برهم خوردن این هم زمانی که عموما در شرایط جوامع پیرامونی رخ می دهد، درک و تفسیر وضعیت این جوامع با دشواری مواجه می شود.با گذشت نزدیک به نیم قرن از حضور جامعه شناسی و جامعه شناسان در نظام دانشگاهی ایران، به نظر می رسد دستاوردهای اندیشه اجتماعی ایرانی در جهت شناخت جامعه ایران و پیش بینی تحولات آن چندان قابل اعتنا نیست و منطق دگرگونی ها و فراز و نشیب های اجتماعی را نمی توان در چارچوب نظریه های موجود فهم و قابل پیش بینی نمود. مقاله حاضر بر اساس بررسی ها خود گرد محورهای: الف) نسبت اندیشه فلسفی و اندیشه اجتماعی ب) ویژگی های جامعه ایرانی به عنوان جامعه ای پیرامونی ج) قابلیت ها و تحدیدهای موثر بر اندیشه ورزی اجتماعی در ایران، می کوشد چالش ها و موانع موجود بر سر راه نظریه پردازی درباره جامعه ایران را مطالعه کند و به بحث درباره عوامل بحران در تامل اجتماعی نظام مند و روش مند پیرامون واقعیات جامعه ایرانی بپردازد.

«جامعه شناسی تاریخی» با برقراری پیوند بین جامعه شناسی و تاریخی، ظرفیت خاصی برای تبیین پدیده ها و مساله های اجتماعی ایجاد کرده است. «تاریخ اکنون» به مثابه نوعی جامعه شناسی تاریخی، با رویکردی تاریخی به تحلیل «وضع موجود» می پردازد. این مقاله با عطف توجه به رابطه شناخت اجتماعی با تاریخ، با به کارگیری الگوی تحلیل ساخت مندی، خوانشی از جامعه اکنون ایران انجام می دهد. این خوانش بیانگر نقش قوام بخش «دیالکتیک تجدد» در ایران معاصر است.

پروژه روشنگری مفهوم جدیدی از جامعه و علوم اجتماعی را مبتنی بر عقلانیت عرضه کرد. این پروژه یک برداشت از عقلانیت را مستقل از زمینه های تاریخی و اجتماعی و مستقل از هر شناخت، از ماهیت یا هدف انسان وعده داد. اما مفاهیم اخلاقی مفاهیمی بدون زمان، محدود، بدون تغییر و قطعی نیستند که بتوان آن ها را جدا از تاریخشان بررسی کرد و شناخت. مفاهیم اخلاقی را که بنیان های فهم ما از یک جامعه به خوبی نظم یافته و عادلانه را شکل می دهند باید به طور تاریخی و در بستر فرهنگی آنها مطالعه کرد. اما نه تنها وعده های پروژه روشنگری محقق نشد، بلکه خود این پروژه به لحاظ بنیادی دچار نقص و کاستی است و این وعده اصولا هرگز قابلیت اجرایی شدن ندارد و به این ترتیب تفکر سیاسی و اخلاقی مدرن در وضعیت سردرگمی به سر برده است.معرفت اجتماعی برآمده از پروژه روشنگری فرهنگ جامعه شناسی را بنا نهاد که پس از سه قرن امروز با چالش های اساسی روبه روست. این چالش ها بیانگر کاستی های ساختاری در معرفت اجتماعی حاکم هستند که به نوبه خود مانع از شکل گیری یک نظریه اخلاقی جامع می شود که ضرورت تام شکل گیری یک نظریه جامع عدالت اجتماعی است، نظریه ای که در مقابل نسبیت های زمانی و مکانی از استواری لازم برخوردار باشد. نظریه های عدالت اجتماعی مبتنی بر شناخت حاصل از پروژه روشنگری را می توان به دو دسته کلی تقسیم بندی کرد. نظریه هایی که جهت گیری خودخواهانه و فردگرا دارند و نظریه هایی که جهت گیری اجتماعی دارند. دسته نخست نظریه ها بر مفهوم فرد به عنوان واحد بنیادی علایق و توجه اخلاقی استوار است. در این برداشت تقدس زندگی فردی، احترام به شان او بر اساس برابری اخلاقی انسان ها به رسمیت شناخته می شود. به این معنا این دسته از نظریه های عدالت اجتماعی فردگرا هستند. در دسته دوم نظریه های عدالت اجتماعی افراد را نسبت به یکدیگر متعهد می بیند و از همین رو ماهیت اجتماعی این نظریه ها شکل می گیرد. افراد نسبت به یکدیگر دارای وظایفی هستند که ناظر بر حقوقی است که منافع شخصی آن ها را تامین می کنند. کاستی های روش شناختی فردگرایی و کل گرایی ازجمله موانع دیگری است که مانع از شکل گیری یک نظریه جامع و فراگیر در حوزه عدالت اجتماعی شده اند.

در چند سال گذشته تلاش های رسمی برای تاسیس جامعه شناسی بومی به دو طرح جامعه شناسی اسلامی و مهندسی فرهنگی انجامیده است. هدف این مقاله بررسی واکنش های شناختی دانشمندان اجتماعی ایران به این دو طرح رسمی بومی گرایی است. این پرسش وجود دارد که آیا این واکنش های شناختی، اندیشه های جدیدی را برای بازسازی مفهوم بومی گرایی مطرح می سازند؟ آیا دانشگاهیان ایران توانسته اند در دو راهه علوم اجتماعی جهانی یا علوم اجتماعی محلی دست به انتخابی فراگیرتر بزنند؟مقاله حاضر از حیث چارچوب مفهومی وامدار مفاهیم گفتمان های دگرواره سیدفریدالعطاس، تئوری جنوبی راوین کونل و مفاهیم چهارگونه جامعه شناسی های حرفه ای، انتقادی، سیاستی و حوزه عمومی مایکل بوروی می باشد. در این نوشتار برای پاسخ دادن به پرسش های بالا آرای سخنرانان سه همایش انجمن جامعه شناسی ایران در سال های 1385، 1386 و 1387 مورد توجه قرار گرفته و متناسب با اهداف مقاله آرای ده تن از آنان (آزادارمکی، اباذری، تاجیک، توسلی، جلائی پور، چلبی، خانیکی، شریعتی، عبداللهی و فکوهی) با کاربرد روش تحلیل محتوای کیفی و با رویکرد تفسیرگرایی انتقادی مورد بررسی قرار می گیرند. قسمت اصلی مقاله در سه بخش و با عنوان های بازاندیشی در جامعه شناسی حرفه ای و انتقادی، گفتمان دگرواره بسیط و گفتمان دگرواره مضاعف به بررسی واکنش های شناختی اندیشمندان اجتماعی ایرانی در برابر طرح های رسمی بومی سازی می پردازد. بخش پایانی مقاله نیز با جمع بندی دیدگاه های گوناگون دانشمندان ایرانی آن ها را در رابطه با چارچوب های مفهومی مورد ارزیابی قرار می دهد.

جامعه ایران، از آن رو که هم جامعه ای در حال گذار است و هم دستخوش تغییرهای پرشتاب، سرشار از مساله اجتماعی- به تعریف علمی آن- است. مساله اجتماعی می تواند منشا و محرک پژوهش و نظریه اجتماعی باشد، ولی عوامل گوناگونی این فرایند را مختل می کنند. علوم اجتماعی در ایران به دلایل قابل فهمی از این گنجایش و موقعیت دور مانده اند. این که موانع و دشواری های نظریه پردازی های مساله محور در چیست و این که گریز از واقعیت ها یا استغراق در آنها و کل گرایی یا تقلیل گرایی در تبیین امر اجتماعی به چه سبب است و این که چگونه می توان زمینه ترغیب متفکران، محققان و نهادهای علمی و اجتماعی را در ورود نقادانه به مسائل اجتماعی فراهم کرد، موضوع این مقاله است. برای توصیف و تبیین عوامل و مولفه های تاثیرگذار در نظرورزی مساله محور، تنگناها و موانع آن بر پایه یک مطالعه تاریخی ده دسته از مهم ترین رویکردها و پژوهش های اجتماعی به صورت تاریخی بررسی شده اند و سرانجام پنج راهبرد برای گشودن فضای تفکر اجتماعی مساله محور پیشنهاد شده اند.

برای جامعه شناسان و علاقه مندان مطالعه جامعه ایران، آگاهی از سنخ هایی که جامعه را معرفی می کنند ضروری است. از این رو پرسش اصلی این مقاله این است که با توجه به ویژگی های کنونی جامعه ایران، این جامعه را زیر عنوان چه سنخ نظری ای می توان معرفی کرد. این مطالعه برای مشخص کردن ویژگی های اصلی و کنونی جامعه ایران از روش مصاحبه عمیق با صاحب نظران استفاده کرده و برای نقد سنخ های نظری موجود و دفاع از سنخ نظری پیشنهادی از روش کتابخانه ای سود جسته است. بر اساس این تحقیق نارسایی سنخ های رایج کنونی «مانند سنخ های جامعه در حال توسعه، جامعه توده ای، جامعه نفتی و...» نشان داده شده و از سنخ «جامعه کژمدرن» برای معرفی جامعه ایران دفاع می شود. همچنین بر اساس یافته های این تحقیق در عین حال که روشن می شود چرا جامعه ایران مدرن است و دیگر جامعه ای سنتی و یا عقب افتاده نیست، با چهار دسته از بدقوارگی های آن آشنا می شویم. بر اساس سنخ نظری معرفی شده توانایی های جامعه ایران روشن می شود و در عین حال ابعاد نامتناسب (و معضلات) آن در قالب واژه های پیچیده و مبهم گم نمی شود و آگاهی مناسبی برای علاقه مندان به اصلاح جامعه (چه در حوزه حکومتی و در حوزه غیرحکومتی) فراهم می کند.

روحیات ایرانی چگونه است؟ بی گمان نمی توان ذات باورانه و تقلیدگرایانه، از روحیات خاص و ثابت ایرانی سخن گفت، در کل عنوان ایرانی ناظر بر تفاوت های رفتاری افراد و گروه های مختلفی در دوره های گوناگونی است. از سویی دیگر مردم تمام فرهنگ ها و جوامع (حتی در توسعه یافته ترین کشورها) در معرض مشکلات رفتاری مانند پنهان کاری، دروغ و ضعف کار گروهی و مانند آن بوده و هستند. کما این که در میان ایرانیان صفات و رفتارهای خوب کم نبوده و نیست. ولی صورت مساله را نیز نمی توان پاک کرد که خلقیات ایرانی، بحث انگیز شده است. این مقاله ضمن مروری بر پیشینه بحث در میان شرق شناسی خارجیان و خود ایرانیان، در پی دستیابی به یک سنخ شناسی از مدل هایی است که بر مبنای آنها نیمرخ رفتار ایرانی توضیح داده می شود. از طریق مقایسه و نقد الگوهای اسناد بیرونی و درونی، مدلی بر اساس تفکر سیستمی و مبتنی بر تحلیل نهادی با 4 سطح تحلیل (1. نهادها وساختارها 2. عاملیت انسانی 3. محیط منطقه ای و جهانی 4. وقایع و رویدادها) پیشنهاد شده است. نتیجه گیری مقاله آن است که رفتارهای مطلوب در مقیاس بزرگ اجتماعی، مستلزم اصلاحات نهادی و ایجاد محیطی نهادی مطلوب است. این محیط نهادی است که اقتضا می کند افراد بیشتری از یک جامعه، دروغ بگویند، تملق بورزند، دورویی در پیش بگیرند یا فسادپذیر باشند. اخلاق امروزی آن ها به مسیر دیروزی و پریروزی جامعه آن ها وابستگی دارد. روحیات و خلقیات آنها ریشه در سرگذشت نهادهای آن ها و محیط جامعه آن ها و رویدادهای تاریخی عارض بر آن ها دارد. این، لزوما به معنای بی توجهی به نقش کنشگران نیست، در واقع ما نیازمند درک ژرف تری از عاملیت انسانی، در ورای اراده گرایی هایی رمانتیک هستیم.