جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حرکت دینی محمدبن عبداله بن تومرت ملقب به المهدی در میان قبایل بربر بلاد مغرب مهمترین جنبش مهدوی ‌گری مبتنی بر الگوی سنی نیمه اول قرن ششم هجری به شمار می ‌آید؛ جنبشی که به تکوین دومین نظام سیاسی مقتدر بربر با عنوان موحدین انجامید. نقطه آغازین حرکت دینی ابن تومرت بر پایه امر به معروف و نهی از منکر استوار بود تا بدین ترتیب از دولت مرابطان جامعه‌ ای منحط و غوطه‌ ور در فساد اجتماعی و سیاسی به تصویر کشاند و با این پیش زمینه بتواند رابطه معنادار وضع نابهنجار سیاسی، اجتماعی و فکری و ظهور مهدی موعود را بر آن دوره تاریخی و بر خود تطبیق کرده، پذیرش آن را برای توده مردم آسان سازد. به همین سبب، دعوی مهدویت ابن تومرت تالی امر به معروف و نهی از منکر و اصل جهاد بود. پیشتر به منظور تقویت عصبیت قبایل بربر مصموده برای تاسیس یک نظام سیاسی - دینی منطقه ‌ای در کوتاه مدت و فرامنطقه ‌ای در بلندمدت از راه وحدت اجتماعی عمومی قبایل بربر مصموده با زعامت او بود.

پس از تاسیس حکومت ایلخانی در ایران (654 ﻫ ق)، مساله مناسبات با سایر اولوس ‌های مغولی به یکی از مسائل مهم این حکومت تبدیل شد. از جمله مهمترین این اولوس ‌ها، اولوس جغتای در شمال ‌شرقی ایران بود که حدود سه دهه پیش از تاسیس حکومت ایلخانی در ماوراءالنهر شکل گرفته بود. به همین دلیل جغتاییان نوعی حق تقدم در حاکمیت بر نواحی شرقی ایران، که در آن زمان فتح شده بود، برای خود قائل بودند. در نتیجه، این دو حکومت با وجود ریشه خاندانی مشترک، در مجموع مناسباتی پرفراز و نشیب با یکدیگر داشتند. ایلخانان بیشتر به دنبال حفظ مرزها و حق حاکمیت خود در شرق ایران بودند و به همین دلیل اولویت آنها حفظ آرامش و صلح میان دو طرف بود؛ حال آنکه تمایل جغتاییان به تسلط بر شرق ایران، که از نظر آنان منبع ثروت مادی و انسانی بود، موجب بروز یک رشته درگیری ‌ها میان دو طرف گردید که تقریبا در سرتاسر عصر ایلخانان ادامه داشت. با این حال، گاه ضرورت ‌های پیش ‌آمده برای هر یک، آنها را به سازش هایی هر چند کوتاه مدت و شکننده وادار می ‌کرد. مجموعه ای از تحولات داخلی در قلمرو هر یک از این دو حکومت و نوع مناسبات آنها با قدرت ‌های دیگر زمانه بر مناسبات این دو قلمرو مغولی تاثیرگذار بود. دوره حکومت سلطان محمد الجایتو، هشتمین ایلخان مغول، در ایران از نظر دربر داشتن اشکال مختلف مناسبات این دو حکومت اعم از برخورد نظامی، دخالت سیاسی و صلح، دوره ای با اهمیت به‌ شمار می آید؛ به گونه ای که آن را به مثابه نمادی از مجموع تاریخ روابط این دو قلمرو مغولی نیز می ‌توان در نظر گرفت. در عین ‌حال، این دوره را یکی از حساس‌ ترین مقاطع در روابط آنها و آخرین دوره مهم آن می ‌توان به ‌شمار آورد؛ چرا که مناسبات دو طرف در سال های پس از آن؛ یعنی، دوره فرمانروایی ابوسعید، فرزند و جانشین اولجایتو و آخرین ایلخان ایران، در واقع نتیجه و ادامه تحولات این عصر بود. مقاله حاضر می کوشد تا بر اساس چنین دیدگاهی، ابعاد مختلف مناسبات این دو حکومت و عوامل تعیین کننده در آن را در عهد فرمانروایی این ایلخان بررسی کند.

بنیانگذاران تاریخ ‌نگاری اسلامی همان راویان و اخباریان سده های دوم و سوم بودند که فهرست مفصلی از آنان را ابن ندیم به دست داده است. در میان راویان و اخباریان، ابوالحسن مدائنی جایگاه و منزلت خاصی دارد. روایات او طیف وسیعی از وقایع و حوادث مختلف عصر اسلامی را دربر دارد که بررسی همه آنها فرصت و مجال خاصی را می ‌طلبد. مقاله حاضر در صدد است تا با تکیه بر روایات او در تاریخ طبری به اهمیت و رویکرد این روایات بپردازد؛ از جمله اینکه طبری در چه مواردی به روایات مدائنی اعتماد کرده است و این اعتماد به چه عواملی باز می‌ گردد؟ با توجه به تاریخ طبری، روایات مدائنی در میان روایات همطراز او در موارد مشابه چه جایگاه و منزلتی دارد و بینش و نگاه مدائنی در این روایات دارای چه سمت و سویی است. روایات مدائنی و به تعبیری تاریخ ‌نگاری او چه خصوصیاتی دارد که طبری به آن اقبال خاصی نشان داده است.

اندلس یکی از مراکز مهم علوم اسلامی به شمار می ‌رود که طی چندین قرن شاهد رشد فزاینده برخی علوم و ظهور دانشمندان و تالیفات فراوان بود. زمینه اصلی این شکوفایی علمی را انتقال مبانی این علوم از بلاد شرقی اسلامی به این سرزمین فراهم ساخت. دانشمندانی که تحت تاثیر عوامل مختلف به اندلس می ‌رفتند یا اندلسیانی که برای تحصیل به شرق سفر می ‌کردند عامل این انتقال و برقرار کننده روابط علمی اندلس با سرزمین های شرقی بودند. این رابطه در قرن ‌های سوم و چهارم هجری به اوج خود ‌رسید. این امر خود از شرایط سیاسی مساعدی متاثر بود که در آن دوران بر اندلس حکمفرما بود. این روابط علمی را باید معلول و مرهون تسامح و همفکری علمی دانست که در سراسر جهان اسلام وجود داشت.

حکومت فاطمیان در فاصله سال ‌های (297-567 ﻫ.ق) در دو نقطه شمال آفریقا برسر کارآمد؛ ابتدا در مغرب اسلامی به مرکزیت قیروان (297-362 ﻫ.ق) و سپس در مصر به مرکزیت قاهره (358-567 ﻫ.ق). سیاست ‌های مذهبی این دو مرکز متفاوت بود. این مقاله بر آن است تا نخست سیاست ‌های دوران مغرب را با سیاست ‌های دوران استقرار در مصر از زمان فتح تا پایان حکومت الظاهر (358-427 ﻫ.ق)، که سال ‌های اقتدار فاطمیان بود، مقایسه و تحلیل کند. دوم، اهداف و شیوه های اجرایی سیاست ‌های مذهبی فاطمیان را در مغرب و مصر تحلیل کند. سوم، نقش خلفای فاطمی را در اجرای این سیاست ‌ها تبیین نماید. اما سیاست مذهبی فاطمیان در مغرب، بر شیوه تحمیل عقاید و شعائر دینی اسماعیلیان استوار بود و همین امر موجب تداوم نیافتن حضور سیاسی و معنوی و دینی آنان در مغرب ‌شد. سیاست مذهبی آنها در مصر بر شیوه تسامح و آزادی مذاهب دیگر در بیشتر دوران حضورشان مبتنی بود. این شیوه با اینکه زمینه نفوذ مذهبی و اعتقادی را فراهم نمی ‌آورد، موجب تداوم حضور سیاسی آنان به مدت 209 سال (358-567 ﻫ.ق) می ‌شد.

والی ‌نشین اردلان از جمله حکومت های محلی عصر صفوی بود که سابقه تشکیل آن به پس از صفویه باز می گشت. حکام این والی ‌نشین، که بر قسمت هایی از مناطق کرد نشین غرب کشور حکم می راندند، به دلیل جایگاه خاص جغرافیایی خود؛ یعنی، قرار گرفتن در مرز ایران با امپراتوری عثمانی، رقیب متخاصم صفویان، نقش قابل توجهی در مناسبات این دو حکومت داشتند؛ چرا که منطقه حکومتی این والی ‌نشین در میدان نبرد و مبارزه و در مسیر جغرافیایی لشکرکشی های این دو امپراتوری قرار داشت. به همین دلیل حاکمان این والی ‌نشین به تناسب ضعف یا قوت دربارهای صفوی و عثمانی گاه با دولت صفویه و گاه با دولت عثمانی سیاست همگرایی و همداستانی را در پیش می ‌گرفتند.این پژوهش در صدد است تا با بررسی تعاملات والی ‌نشینان اردلان با پادشاهان صفوی به دو پرسش اساسی زیر پاسخ دهد:1. ضعف یا قدرت حاکمان این والی ‌نشین چه تاثیری در روابط آنان با مرکز داشت؟2. واگرایی یا همگرایی والیان اردلان نسبت به سیاست های دربارهای صفوی و عثمانی تا چه اندازه تابع میزان قدرت و انسجام یا ضعف و نابسامانی حاکم بر این دربارها بود؟

حمله غلزایی ‌های قندهار به اصفهان و سقوط این شهر را باید پایان عمر سیاسی صفویان دانست؛ اگر چه تهماسب دوم توانست پس از اخراج غلزایی ‌ها مدت کوتاهی حکومت نماید. در همین دوران اشغال اصفهان و حتی پس از آزادسازی این شهر از سپاهیان اشرف، مدعیان متعددی در گوشه و کنار کشور و با عناوین مختلف داعیه حکومت داشتند. بیشتر این مدعیان افراد فرصت طلب، مجهول الهویه و با توان نظامی و اعتبار ضعیفی بودند. اما در این میان، کسانی نیز دیده می ‌شدند که ادعای آنان بسیار پررنگ بود. سادات مرعشی نمونه مشخصی از این مدعیان بودند که برای دستیابی به حکومت بسیار تلاش می ‌کردند.سیداحمدخان مرعشی صفوی اولین مدعی پادشاهی از خاندان مرعشی پس از سقوط اصفهان بود. اگر چه او ابتدا و برای دفاع از صفویان با تهماسب همراه شد، پس از مدتی از او جدا گردید به اقداماتی دست زد که به اعلام رسمی پادشاهی او در کرمان انجامید. دوره سه ساله فعالیت او در جنوب و جنوب شرقی کشور آن هم در دورانی که تهماسب به شدت در موضع ضعف قرار داشت و اشرف افغان موفقیت ‌های چشمگیری در داخل و در مناسبات خارجی به دست آورده بود بسیار مهم است. او در این دوره با نام احمدشاه به ضرب سکه اقدام نمود و درباری تشکیل داد که توجه نمایندگان کمپانی‌ های خارجی را نیز جلب کرد. این مساله نشان می ‌دهد که او از بحران مشروعیت صفویان در آن مقطع استفاده کرد؛ هر چند در نهایت موفق نشد تا این افتخار را داشته باشد که به عنوان موسس سلسله‌ ای در تاریخ ایران شناخته شود. این پژوهش بر آن است تا دوران فعالیت و پادشاهی سیداحمدخان مرعشی، ارتباط این ادعا با بحران مشروعیت صفویان و دلایل ناکامی او در این رویارویی را بررسی کند. روش تحقیق، کتابخانه ‌ای است و این مقاله به شیوه توصیفی - تحلیلی به بررسی و تحلیل موضوع می ‌پردازد.