جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی چرایی و چگونگی شکل گیری مساله جزایر سه گانه به علت نقش آن در ایجاد یک تفاهم اصولی میان دو کشور ایران و امارات متحده عربی از اهمیت زیادی برخوردار است. طبق اسناد موجود،‏ تا اواخر قرن نوزدهم حتی مقامات انگلیسی نیز بر ایرانی بودن این جزایر تاکید داشته اند،‏ اما اوج گیری رقابت های اقتصادی و سیاسی میان دول غربی در دهه های پایانی قرن نوزدهم در منطقه استراتژیک خلیج فارس،‏ زمینه تغییر نگرش انگلستان را فراهم نمود. در نتیجه انگلستان برای رفع این مشکلات به فکر چاره افتاد. تصرف جزایر استراتژیک تنگه هرمز در آغاز سال 1321 ه.ق/1903 م یکی از اقدامات مهم انگلستان در مقابله با دیگر رقبا بود. با بررسی حوادث منتهی به تصرف جزایر سه گانه از سوی انگلستان،‏ یعنی حوادث سالهای 1313-1321ه.ق /1895-1903م به چرایی و چگونگی تصرف جزایر سه گانه و اهمیت آن برای حفظ مستعمرات انگلستان و در نتیجه علل بروز مساله جزایر سه گانه پی خواهیم برد.

مهمترین تحول اجتماعی مستمر و بدون انقطاع در تاریخ خلیج فارس،‏ «مهاجرت و جابجایی جمعیت» در دو سوی کرانه های آن است،‏ این پدیده از چنان اهمیتی برخوردار است که بدون بررسی و در نظر گرفتن آن،‏ نمی توان به درک درستی از رویدادها و حوادث این منطقه به ویژه در دوران پیش از نفت،‏ رسید. اگر با ترسیم یک خط فرضی،‏ طول خلیج فارس را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کنیم و با توجه به منابع تاریخی سمت و جهت مهاجرتها را مورد بررسی قرار دهیم،‏ به خوبی آشکار است که جهت این مهاجرت از دیر باز تا اوایل قرن چهاردهم هجری،‏ از جنوب به شمال بوده است. اصطلاح «شمال» در این تحقیق به سواحل کنونی ایران در بخش شمالی خلیج فارس و «جنوب» به سواحل کشورهای کنونی کویت،‏ بحرین،‏ قطر،‏ عربستان،‏ امارات متحده عربی و عمان اطلاق شده است. مهاجرت گروههای اجتماعی در خلیج فارس،‏ اگرچه به تناوب و در طول زمان طولانی صورت پذیرفته،‏ اما در برهه ای از تاریخ و بنا به علل و عوامل خاصی،‏ موج گسترده ای از این مهاجرتها به وجود آمده و تاثیر عمیقی بر ساختار اجتماعی و سیاسی منطقه بر جای گذاشته است. یکی از تاثیرگذارترین این مهاجرتها در دوره ایران باستان به وقوع پیوسته که در حقیقت «نخستین موج مهاجرت جنوب به شمال» محسوب می شود. در این تحقیق نخستین مهاجرت و جابجایی بزرگ جمعیت در خلیج فارس،‏ با تکیه بر منابع اصلی و به عنوان یک مساله تاریخی مورد شناسایی و ارزیابی قرار گرفته است.

دشت ایذه،‏ دشتی رسوبی واقع در شمال شرقی استان خوزستان است که در سال 1386 طی بررسی های سطحی آن تعداد 54 محوطه فراپارینه سنگی و اوایل نوسنگی در آن کشف شد. هنری رایت،‏ که پیش از انقلاب این محوطه را مورد بررسی قرار داده بود،‏ اشاره می کند که تنها 30 درصد از کوهپایه ها را به صورت کامل بررسی کرده اند و بنابراین امکان به دست آوردن «الگوی استقرار» (settlement pattern)‎ در دوره فراپارینه سنگی را نداشته اند. پس از انقلاب نیز در بررسی هایی که در مناطق اطراف دشت ایذه صورت گرفت تعدادی از محوطه های عصر سنگ کشف شد. تحلیل های مکانی محوطه های کشف شده در بررسی 1386 و نگاهی به چشم انداز زیستی منطقه نشان می دهد که وجود دو دریاچه که در حوزه آبریز داخلی دشت ایذه شکل گرفته است و جریان های فصلی همگی از اطراف دشت ایذه به داخل این دو دریاچه سرازیر می شود،‏ به همراه ویژگی های زمین شناختی منطقه که منجر به شکل گیری غارها و اشکفت های فراوان در منطقه شده است،‏ عوامل بسیار مهمی در شکل گیری محوطه های عصر سنگ محسوب می شده است.

در اوایل دوره سلطنت قباد پادشاه ساسانی (486-531 م) جنبشی مهم به رهبری مزدک،‏ با دلایل گوناگون اجتماعی،‏ اقتصادی و سیاسی،‏ رخ داد؛ که پادشاه نیز،‏ برای تضعیف موقعیت بزرگان و روحانیان،‏ از آن حمایت کرد. طبیعتا بزرگان با جنبش مخالفت کردند و قباد را از سلطنت خلع کردند و او فقط با حمایت هیاطله توانست دوباره به تخت سلطنت بازگردد. سالیان بعد،‏ اتحاد دوباره بزرگان و روحانیان با خسرو- پسر سوم قباد- منجر به انجام کودتا،‏ خلع قباد و قتل مزدک و هوادارانش گردید (531 م). در نتیجه،‏ برای تثبیت اعاده قدرت و حیثیت بزرگان و روحانیان،‏ اصلاحاتی انجام گرفت.پس از فروخواباندن جنبش،‏ به دستور خسرو انوشیروان،‏ پادشاه جدید،‏ روایتی رسمی،‏ با نگرشی منفی درباره جنبش مزدک در خدای نامه،‏ کتاب تاریخ رسمی ساسانی،‏ نگاشته شد. هم زمان،‏ چند روایت دیگر نیز به صورت کتبی یا شاید شفاهی در میان مردم مشهور گشت. برخی از این روایت ها پس از سقوط ساسانیان (635)،‏ از پهلوی به عربی ترجمه گردید،‏ که در سده های نخستین اسلامی بسیار مشهور بود. روایت های اصلی داستان مزدک در چند کتاب تاریخی،‏ ادبی و سیاسی وارد گردید.نگارندگان در این مقاله می کوشند تا حد امکان،‏ دلایل سیاسی احتمالی اشاعه این روایات را در دوره ساسانی و سده های نخستین اسلامی،‏ با تطبیق نقاط قوت و ضعف،‏ بخش های افسانه ای،‏ واقعی و تحریفات آن ها در کتاب های تاریخ طبری،‏ شاهنامه فردوسی،‏ سیاست نامه نظام الملک،‏ فارس نامه ابن بلخی،‏ فسطاط العداله فی قواعد السلطنه از محمد بن محمود خطیب بررسی نمایند.

جای خالی پژوهش در باب تاثیر شاهنشاهی هخامنشی بر ایالات شرقی از یک سو ناشی از سکوت نویسندگان کلاسیک در پرداختن به این سرزمین هاست و از سوی دیگر به کمبود آثار باستان شناختی مربوط به هخامنشیان در منطقه مزبور بازمی گردد. در مقاله حاضر،‏ به یاری آثار یادمانی و مدارک اقتصادی و اداری به دست آمده از مراکز شاهنشاهی،‏ نظیر کتیبه های سلطنتی،‏ نقوش برجسته یادمانی و اسناد اداری و نیز آثار باستان شناختی سعی شده است جایگاه ایالات شرقی در نظام اداری،‏ سیاسی و اقتصادی شاهنشاهی هخامنشی بازسازی شود. فهرست سرزمین های تابعه در کتیبه های سلطنتی می تواند نشانگر جایگاه هر ایالت در نظام اداری شاهنشاهی باشد. در اغلب فهرست های ایالتی،‏ پس از اشاره به مراکز شاهنشاهی،‏ این ایالات شرقی هستند که ذکر می شوند،‏ امری که می تواند نشان از جایگاه آنان در نظام اداری شاهنشاهی باشد. این رویکرد در نقش برجسته های یادمانی نیز بازتاب یافته است. در نقش برجسته حاملین اورنگ شاهی مجسم بر نمای آرامگاه های شاهان هخامنشی پس از نمایندگان مراکز شاهنشاهی نمایندگان ایالات شرقی بازنمایی شده اند و حتی در برخی از نقوش برجسته،‏ نمایندگان ایالات شرقی به صورت مسلح نشان داده شده اند. از آنجایی که نمایندگان سایر ایالات از این امتیاز برخوردار نیستند،‏ این امر می تواند حکایت از جایگاه آنان در نظام سیاسی امپراتوری داشته باشد. درگل نبشته های تخت جمشید شاهد ارتباط مستمر و تنگاتنگ میان مراکز شاهنشاهی و ایالات شرقی هستیم که این ارتباط درباره ایالات غربی بسیار کم رنگ است. ارتباط مداوم ایالات شرقی با مراکز و در نتیجه با سایر نقاط شاهنشاهی یقینا در شکوفایی و رونق اقتصاد و بازرگانی و پیشرفت زندگی مردمان این مناطق تاثیر شگرفی داشته است.

ایران زمین در برهه های مختلف تاریخ،‏ مورد تهاجم اقوام بیگانه بوده و آثار مکتوب ایرانی اعم از کتاب های دینی،‏ علمی،‏ تاریخی و ... بارها در معرض زوال و نابودی قرار گرفته است.اسناد متعدد تاریخی به تاریخچه این امر اشاره داشته اند و نیز گواهی می دهند که میراث مکتوب ایرانی از طریق باز تحریر یا تالیف مجدد و نیز ترجمه در معرض بازیافت قرار گرفته و احیا شده اند و بسیاری از تالیفات و ترجمه های علمی،‏ تاریخی و فرهنگی در دوره اسلامی محصول میراث فکری تمدن های بزرگی چون ایران و یونان است که البته میراث یونانی به دلیل تهاجم اسکندر مقدونی به ایران باستان در بردارنده معارف ایرانی نیز بوده است. در این مقاله بر آنیم تا با بررسی پیشینه تحولات فرهنگی در زمینه آثار مکتوب،‏ مستندات تاریخی را در این خصوص مد نظر قرار دهیم.

به نظر میرسد که ویژگیهای شهرهای آرمانی از یک سو در کهن ترین اسطوره های ایرانی و از سوی دیگر در شاهنامه حکیم طوس مندرج است. ظاهرا بن مایه و الگوی شهر آرمانی،‏ یکی ور جمکرد است که کهن ترین نمونه از اینگونه شهرها است و بنابر روایت وندیداد،‏ به دست جمشید بنا شد تا نمونه ای از موجودات اهورایی در آن نگهداری شود. یکی از ویژگیهای این ور یا بارو،‏ جاودانگی آن است و افزون بر این،‏ در آن،‏ نشانی از سرما،‏ گرما،‏ تاریکی،‏ بیماری و مرگ دیده نمی شود. نمونه ای دیگر از این دست،‏ بنایی است که بر پایه مهریشت،‏ ایزد مهر بر فراز کوه اساطیری هرا (البرز) برپا کرده است که در آن نیز از شب،‏ تاریکی،‏ سرما،‏ گرما،‏ بیماری و مرگ اثری نیست.به نظر نگارنده،‏ حکیم طوس با ارائه کنگ دز به عنوان نمونه ای آسمانی از این جاودان شهر آرمانی به کهن الگوهای آن نیز نظر داشته است. از این روی،‏ آن را چنین توصیف میکند که:الف. شهری فراخ است با باغها و بناهای زیبا.ب. هوای آن معتدل است و در آن از گرما و سرما خبری نیست.ج. آب آن گواراست و در آن نشانی از بیماری و مرگ نیست.هدف از نگارش این مقاله مقایسه کنگ دز به عنوان جاودان شهر شاهنامه با نمونه های اساطیری آن در متون باستانی است،‏ تا بدین وسیله پرتوی بر خواستگاه اندیشه های حکیم طوس افکنده شود.