جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی رابطه تجلیات با هنجارهای رفتاری عارفان، مساله پژوهشی این مقاله است. نویسنده نشان می دهد که تجلیات جمالی، صفاتی مانند لطف، حسن و رحمت خداوند را در نظر عارف محب آورده، او را مست می کند و موجب سخنان و رفتارهایی می شود که بوی ترک تکالیف می دهند. تجلی جلالی نیز صفاتی چون قهر و غضب و جباریت خداوند را در نظر عارف می آورد، او را در هشیاری نگه می دارد و به رعایت هنجارها و توجه هرچه بیش تر به تکالیف و عبادت ها سوق می دهد. گروه نخست «سکریان» هستند و گروه دوم «صحویان».سکریان هم متهم به ترک تکالیف بوده اند و هم مشهور به عبادت های بسیار. بررسی علل این تناقض، مساله دیگر مقاله است. نویسنده با عرضه اسناد و مدارک ثابت می کند که در این باره تناقض واقعی وجود ندارد: زمینه های نظری تجلیات جمالی و موضوع هایی مثل وحدت وجود و مقام جمع و فنا، برداشت های متفاوتی را موجب می شود؛ اما در عمل ترک تکالیف رخ نمی داده است.

یکی از نظریاتی که از دیرباز به متصوفه نسبت داده شده، نظریه وحدت وجود است که اساسی فلسفی-عرفانی دارد. این نظریه که به وحدت موجودات هستی نظر دارد، در عالم عرفان و فلسفه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. درباره این نظریه دیدگاه های متفاوتی بیان شده است و عارفان وحدت اندیشی چون بایزید بسطامی، حلاج و ابن عربی درباره آن سخن گفته اند. در دوره معاصر نیز کم نیستند شاعران و ادیبانی که به این مقوله روی آورده و در آثارشان به آن پرداخته اند؛ میخائیل نعیمه، اندیشمند و ادیب وحدت بین و یگانه اندیش عرب، از آن جمله است. بیش تر آثار نعیمه به نثر است و همس الجفون تنها مجموعه شعری او به شمار می رود که در آن به روش های مختلف، عرفانی ترین ابیات را درباره این رویکرد و مشرب عرفانی سروده است.نعیمه در اشعارش، مانند شاعری فیلسوف منبع ذات انسانی را جویا می شود و اعتقاد دارد که روح انسان جزئی از روح خداوند است و ذات خداوندی و هستی و آفریدگان و طبیعت، کل زیبایی به نام خداوند را تشکیل می دهند؛ کلی که از آن شروع شده و به آن برمی گردند.این پژوهش در پی آن است که با روش تحلیلی-توصیفی، بروز و ظهور این پدیده عرفانی-فلسفی را در اشعار این شاعر تازی، مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

در دیدگاه پساساختارگرانه لاکان، سوژه پس از عبور از «سطح خیالی»، به «ساحت نمادین» قدم می گذارد و آنجاست که توهم های کودکانه فرو می ریزد و فرد دچار فقدان می شود. کودک پیوسته میل دارد به عالم کودکانه سطح خیالی رجعت کند و می کوشد با «ابژه های دیگری کوچک» به آن عالم یگانگی و اتحاد تقرب جوید. اما از آنجا که در ساحت نمادین، زبان بر انسان مسلط است و گریز از آن امکان پذیر نیست، چنین تقربی فقط تقربی نسبی و گذراست. آرای مولانا جلال الدین محمد بلخی درباره سیر رشد روان انسان را نیز می توان از گذرگاه این نظریه مورد توجه قرار داد. از دیدگاه مولانا، روح- که از سرچشمه و مبدا اصلی خود جدا شده است- پس از عبور از سطح خیالی، به این جهان (ساحت نمادین) قدم گذاشته است و پس از آنکه مدتی در این جهان سرگرم تعلقات دنیوی و گرفتار «زبان» می شود، درمی یابد که از اصل خود دور شده است (مهم ترین وجه تشابه نظر لاکان و مولانا نیز در همین تسلط زبان بر انسان است). در نتیجه، می کوشد به مبدا نخستین خود تقرب جوید و با ابژه های دیگری کوچکی چون پیران و مظاهر اله، و دل و سماع عارفانه- که هرکدام نشانی از عالم مبدا او هستند- به اصل خویش نزدیک شود. در این جستار، نگارندگان برآنند تا ابتدا سیر رشد روانی را از دیدگاه لاکان توضیح دهند، سپس این نظریات را در آرای مولانا بررسی کنند.

باژگونگی امور عالم اصلی است که مبنای بسیاری از قصه ها و اندیشه های مثنوی بر آن گذاشته شده است و بررسی آن می تواند یکی از مهم ترین عوامل جذابیت این اثر را تبیین کند. بر این اساس، در این مقاله نخست گونه هایی از باژگونگی معرفی می شود؛ مواردی مانند: ترجیح مرگ بر زندگی، دیوانگی بر خردمندی، بلاهت بر هوشیاری، غلامان بر سروران، قهر بر لطف، مطلوب نزدیک بر دور، مدارا بر انتقام، نفی بر اثبات و... . سپس به دلایل وجود باژگونگی در عالم پرداخته می شود؛ دلایلی مثل باژگونگی قواعد بارگاه الهی، باژگونگی ظاهر و باطن، تقدیر، نزدیکی مطلوبی که تصور دوری اش می رود و اندیشه بنیادی مرگ و فنا. موانع درک این قاعده شگفت دنیا و هر چیزی است که رنگ هستی دارد. بند نگهدارنده هستی نیز عقل و محصولات آن است که باید از سر راه برداشته شود. این مضامین در قصه های گوناگونی تبیین می شود و هدف مولانا از طرح آن ها، رسیدن به اصل مهم و دشوار فهم فناست؛ زیرا از نظر او همان طور که حقیقت بسیاری از امور عالم خلاف ظاهر است، هستی نیز برخلاف آنچه تصور می شود، در نیستی پنهان است؛ اما لازمه شناختش درک لعب باژگونه و اشاره های معکوس عشق است.

مبحث تجلی از مباحث مهم عرفان اسلامی به شمار می رود. ابن عربی از بزرگ ترین عارفان اسلامی است و وی را بنیان گذار عرفان نظری دانسته اند. به همین دلیل، در این پژوهش، انواع تجلی از دیدگاه ابن عربی بررسی شده و تعبیرها و برداشت های مختلف شارحان آثار ابن عربی از مبحث تجلی و انواع آن، مورد مطالعه قرار گرفته است. به طور کلی، ابن عربی تجلی را به دو صورت «فیض اقدس» و «فیض مقدس» می داند؛ صورت هایی که از دیدگاهی دیگر «تجلی ذاتی» و «تجلی اسمایی» نامیده می شود. همچنین در این مقاله، انواع دیگر تجلی از دیدگاه ابن عربی بررسی شده است؛ تجلی هایی مانند تجلی جلال و جمال، قرب و بعد، ذاتی و اسمایی، قرب و شهادت، فیض اقدس و فیض مقدس، و تجلی جن، بشر، فرشته و نیز تجلی انکار.

در پنجاه سال اخیر، تصحیح فروزانفر از کلیات شمس، مهم ترین کوشش در سامان دادن به غزل های بی شماری است که (در چاپ های هندی و چاپ های ایرانی مبتنی بر آن ها) به مولانا نسبت داده شده است. در سال 1386، به مناسبت هشتصدمین سالگرد تولد مولانا، چاپ عکسی و حروفی نسخه مورخ 668-770، معروف به نسخه قونیه (یکی از نسخه های مورد استفاده فروزانفر)، به طور هم زمان و به اهتمام استاد توفیق سبحانی انتشار یافت. این چاپ به دلیل در اختیار گذاشتن اصل متن جامع کلیات شمس که متعلق است به نیمه دوم قرن هشتم، گامی ارزنده در عرصه مولوی شناسی به شمار می رود؛ ولی به هیچ وجه جایگزین چاپ انتقادی فروزانفر محسوب نمی شود. این مقاله در پی مقابله 500 غزل اول چاپ حروفی نسخه قونیه به اهتمام استاد توفیق سبحانی با چاپ عکسی همان نسخه، و تصحیح استاد فروزانفر پدید آمده و متضمن بعضی نکات انتقادی و استحسانی است.نگارنده نسخه چاپ سبحانی را از نظر «نحوه ضبط نسخه اساس» و «قرائت های» متفاوت از ابیات، و «اختلاف ضبط ها» با چاپ فروزانفر بررسی کرده و چند «تصحیح قیاسی» پیشنهاد داده است.

استفاده از نظریه های زبان شناسی در تحلیل آثار ادبی، هم می تواند جنبه های تازه ای از آثار ادبی را پیش روی ما آورد، هم می تواند افق های تازه ای را به روی چشم زبان شناسان بگشاید. این مقاله با چنین رویکردی به سراغ نظریه زبانی «کنش گفتار» رفته، آن را روی یکی از مشهورترین ژانرهای ادبی (شطحیات) پیاده می کند.در بخش نخست، سعی کردیم با اشاره به سیر تکوینی نظریه کنش گفتار، مبانی آن را توضیح دهیم؛ مبانی ای که پشتوانه نظری مقاله را تشکیل می دهد. سپس پیشینه استفاده از این نظریه را در تحلیل نوشتارها ذکر کرده ایم. آنگاه چهل مورد از شطحیات را بر اساس شرح شطحیات روزبهان بقلی شیرازی برگزیده، آن ها را در قالب طبقه بندی پنج گانه سرل جای داده ایم. این مقاله نخستین نوشتاری است که از نظریه «کنش گفتار» برای تحلیل آثار ادبی فارسی استفاده می کند و نشان می دهد که این نظریه قابلیت آن را دارد که در طبقه بندی و تحلیل نوشتارهای ادبی به کار گرفته شود.