جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت نفس به ویژه ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه فیلسوفان و عرفای اسلامی بوده است. به طوری که، کمتر فیلسوف و عارفی یافت می شود که از معرفت نفس و رابطه آن با خدا شناسی سخن نگفته باشد. از این میان، مقاله حاضر در پی آن است که نظر گاه ابن عربی و ملاصدرا را درباره ارتباط خود شناسی و خدا شناسی در قالب تقریرهایی از جمله: صورت، انسان کامل، نقص، وجود رابط، احدیت و ظهور و امتناع ارایه دهد. افزون بر آن، به مراحل ارتباط معرفتی نفس و حق و نوع شناخت در خودشناسی و خدا شناسی اشاره می شود.

برخی از حکما برآنند که علم حضوری موجود مجرد در علم به ذات خود، منحصر است و برخی دیگر آن را اعم از علم به ذات و علم به علت یا معلول آن دانسته اند. این دسته از حکما در این که معلوم حضوری موجود مجرد، بالضروره باید مجرد باشد یا موجود مادی نیز می تواند معلوم حضوری برای موجود مجرد باشد، اختلاف نظر دارند. از جمله نتایج این اختلاف نظر، در بحث علم باری تعالی به مادیات ظاهر می شود. به این ترتیب، از نظر برخی حکما، موجودات مادی بماهو مادی نزد خداوند حضور بالذات ندارند و از نظر دسته دیگر، موجودات مادی بماهو مادی، بالذات، معلوم حضوری حق تعالی واقع می شوند. در این مقاله، ضمن بحث تاریخی و تطبیقی آرای حکما از ابن سینا تا طباطبایی، مبانی و دلایل هر یک از دو نظریه مذکور، مطرح و مورد برسی قرار می گیرد و در نهایت نظر دوم بر نظر اول، بنا بر وجوه فلسفی و شواهد دینی و عرفانی، ترجیح داده می شود افزون بر این وجه جمع آنها نیز خواهد آمد.

 مساله "نفس- بدن" که امروزه به معضله "ذهن- جسم" معروف است، یکی از مهمترین مسایل فلسفی است که از دیدگاههای مختلف یگانه انگار و دو گانه انگار (مکتب مونیزمو دوآلیزم) به آن توجه شده است. لایبنیتس و ملاصدرا از جمله فیلسوفانی هستند که ضمن نقد دیدگاه اسلاف خویش (دکارت و ابن سینا) در حل این معضل اندیشیده و راه حل های تقریبا مشابهی ارایه کرده اند. از جمله این که ملاصدرا نفس را موجودی در مرز عالم ماده و تجرد دانسته و لایبنیتس آن را منادی خاص که نه کاملا مجرد و نه مادی تلقی کرده است. ملاصدرا ترکیب اتحادی نفس و بدن را نوع منحصر به فردی از انواع ترکیب دانسته و لایبنیتس نیز معتقد است که ترکیب مناد نفس با بدن همانند ترکیب های مادی نیست. در این مقاله به بررسی تطبیقی دیدگاه دو فیلسوف و راه حل های آن ها در مورد این مساله پرداخته شده است.

اصول بنیادین حکمت متعالیه در حوزه های گوناگون فلسفی، آثار عمیقی به جا گذاشته است. از میان این اصول در حوزه نفس، حرکت جوهری و تشکیک و اشتداد در وجود نمود بیشتری دارد و در بین مباحث نفس، رابطه نفس و قوا در اثر پیوند با این اصول، دچار تحول عمیق تری شده است. از دو محور عمده این بحث، یعنی فاعلیت نفس و قوا و وحدت یا تعدد وجود آنها، محور اول کمتر محل اختلاف است و شیخ الرییس و صدرالمتالهین با تفاوتی اندک، نفس را فاعل جمیع افعال اعم از ادراکی و تحریکی و مدرک تمام ادراکات اعم از جزیی و کلی می دانند، اما در بخش دوم تفاوت مبنایی دو فیلسوف آشکار می شود و صدرا بر خلاف شیخ که به تعدد وجود نفس و قوا معتقد است با تایید نقش قوا، نظریه اتحاد وجودی نفس و قوا را ارایه می کند. شیخ و صدرا مبانی و تئوری خود را درباره رابطه نفس و قوا، عینا به رابطه نفس و بدن نیز تسری می دهند. لذا همان اختلافات در این مورد هم ظاهر می شود.

گادامر فهم را اساسی ترین فعل انسان دانسته و هدف خود را پدیدار شناسی و هستی شناسی فهم و توصیف آنچه که در هر فهمی روی می دهد، اعلام می کند. او فهم را واقعه ای می داند که ورای خواست و اراده ما برای ما رخ می دهد. از نظر او فهم، واقعه ای دیالکتیکی، تاریخی و زبانی است که حاصل تعامل، گفت وگو و در نهایت امتزاج افق گذشته با حال است. فهم با عواملی همچون سنت، افق، زبان،زمان، تاریخ، پیش داوری، دور هرمنوتیکی، کاربرد و غیره ارتباطی تنگاتنگ و جدا نشدنی دارد. بنابراین، تمام این عوامل باید در یک کل واحد و مرتبط با یکدیگر مورد بررسی قرار گیرند.

در این مقاله از میان تعاریف مختلف کم، تعریف دوم و سوم مورد مداقه بیشتر است، زیرا اثبات می شود که عدد از معقولات ثانی فلسفی نیست. همچنین از سنخ وجود نیست، بلکه در خارج به وجود معدود خود موجود و از معقولات اولی است. استدلال می گردد که عدد از سنخ ماهیت است و آنچه که بالفعل منقسم است، معدود است نه عدد. از این رو، عدد یک امر وحدانی است، گر چه قابل انقسام است (مختار نویسنده). همچنین به این بحث پرداخته می شود که اعداد مختلف، انواع عدد و نه افراد آن هستند. دلیل اقامه می شود که تفاوت کم منفصل و متصل در انقسام بالفعل و عدم آن نیست. بلکه در جز مشترک داشتن است. همچنین به نقد استدلالی پرداخته می شود که خطوط مستقیم و قوس ها را انواع خط و نه افراد آن می داند.

اصطلاح ماده و هیولی تا حدی در مباحث فلسفی رایج است که به یک پیش فرض مسلم تبدیل شده و کمتر به ادله اثبات آن توجه می شود.اما نگاه منتتقدانه به آرای گذشتگان، چند اشکال جدی را در ادله اثبات هیولی آشکار می کند. به گونه ای که، قائلان به هیولی، در مجموع سه برهانی که برای اثبات آن ذکر می کنند (برهان فصل و وصل، تخلخل و تکاثف و برهان قوه و فعل) به یک اشکال جدی روش شناختی دچار هستند که عبارت است از ابن که با اعتماد به حواس ظاهری به مشاهده عالم طبیعت پرداخته، پا را از حریم متافیزیک بیرون نهاده و به سادگی، مصادیق مادی و تجربی را پایه قواعد فلسفی قرار داده اند و با یک تعریف خاص از حقیقت "جسم"، به تقریر ادله ای پرداخته اند که خالی از اشکال نیست. از این رو، با طرح اشکالات مشترک هر سه برهان و نقدهایی که بر هر یک از آنها وارد است باید ادله اثبات هیولی را ناتمام دانست و درباره هیولی و همه مباحث پیرامون آن مثل حرکت جوهری، بازنگری کرد.