جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله ضمن ارائه ساختاری نو با رویکرد میان‌رشته‌ای شناختی، باورهای دینی را به سه سطح کلی باورهای شهودی، باورهای شهودی-الاهیاتی و باورهای الاهیاتی تقسیم و برای تبیین هر کدام از روش‌های مختلف در علوم شناختی استفاده کرده‌ایم. سطح اول شامل سه باور اصلی شهودی یعنی باور به موجود فراطبیعی، باور به غایت‌انگاری و باور به دوگانگی نفس و بدن است. سطح دوم بر روی بسط و توسعه باورهای شهودی سوار می‌شوند و شامل باور به خدای شخص‌وار، باور به خدای عالم مطلق و قادر مطلق و خلقت‌باوری یا باور به جهان پس از مرگ می‌شود. این سطح اگرچه به فرهنگ و زمینه وابسته است، زمینه شهودی نیز دارد. سطح سوم اما باورهای کلامی و تاریخی خاص ادیان مثل باور به تثلیث، توحید در ادیان ابراهیمی، باور به معاد یا تناسخ و مانند آن را در‌بر می‌گیرد که از محیط و زمینه اجتماعی ناشی می‌شود و با استفاده از شناخت اجتماعی تبیین‌شدنی هستند. این نوشتار با ارائه چارچوبی سه‌سطحی مبتنی بر علوم شناختی دین (CSR)، به ‌طور روشمند می‌تواند تبیینی برای پیدایش، تکامل و نهادینه‌شدن باورهای دینی در سطوح مختلف ارائه دهد.

مقالۀ حاضر ضمن ارائۀ مروری نظام‌مند بر طیف وسیعی از نظریه‌های برجستۀ اخلاق تکاملی (از جمله انتخاب خویشاوندی، نوع‌دوستی متقابل، انتخاب گروهی، شهودگرایی تکاملی و تکامل همدلی)، به ارزیابی انتقادی مبانی، دستاوردها به‌ویژه کاستی‌های بنیادین این رویکرد در تبیین کامل پدیدار پیچیدۀ اخلاق انسانی می‌پردازد. مسئلۀ اصلی که این مقاله بر آن تمرکز دارد، بسنده‌نبودن نظریه‌های تکاملی رایج در پاسخ به پرسش‌های وجودی و غاییِ اخلاق است؛ به‌ویژه چراییِ نیازِ بنیادینِ انسان به «تولید اخلاق» فراتر از صرف سازوکارهای بقا و سازگاری. این مقاله استدلال می‌کند با وجود روشنگری‌های این نظریه‌ها دربارۀ برخی جنبه‌های رفتار اجتماعی، غفلت آنها از ابعاد فرهنگی، نقش عاملیت و اراده به‌ویژه ریشه‌های عمیق‌ترِ وجودیِ اخلاق، منجر به تبیینی تقلیل‌گرایانه و ناکافی شده است. درنهایت، مقاله بر ضرورتِ فراتر‌رفتن از تبیین‌های صرفاً تکاملی و لزوم توجه به رویکردهای فلسفی و وجودی برای دست‌یابی به فهمی جامع‌تر از اخلاق انسانی تأکید می‌ورزد.

دیوید هیوم، در آثار اصلی خود رساله‌ای درباره طبیعت انسانی؛ تحقیق درباره فهم انسانی، ذهن را به مجموعه‌ای از ادراکات (انطباعات و ایده‌ها) تقلیل می‌دهد و آگاهی را به ‌عنوان یک مقوله یا جوهر مستقل حذف می‌کند. او با وجود انکار آگاهی، خودآگاهی را تجربه‌ای می‌داند که از ادراکات و فرایندهایی چون حافظه و تخیل شکل می‌گیرد؛ اما از تحلیل آگاهی به عنوان پایۀ این تجربه‌ها خودداری می‌کند. این مقاله سعی در ارائۀ استدلال‌هایی دارد که نشان دهد نادیده‌گرفتن آگاهی، خطایی بنیادین در نظام فلسفی هیوم است و آن را از نظر هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، روان‌شناختی و روش‌شناختی ناسازگار و ناقص می‌سازد. با بررسی متون اصلی هیوم و ارائه چهار استدلال انتقادی (بی‌معنایی تجربه بدون آگاهی، پارادوکس خودآگاهی بدون بستر آگاهانه، افراط در انکارِ متافیزیک و تضعیف تجربه، ناتوانی در حفظ انسجام روان‌شناختی) این نوشتار نشان خواهد داد که با حذف آگاهی نه‌تنها نمی‌توان توضیحی برای مقولاتی مهم چون تجربۀ ذهنی و این‌همانی شخصی ارائه کرد، بلکه انسجام درونی نظام فلسفۀ هیوم به خطر می‌افتد. بر این مبنا و با توجه به اهمیّتِ موضوعِ آگاهی در فلسفه، این نوشتار می‌کوشد ضعف‌های بنیادین دیدگاه تجربه‌گرایی هیوم در باب این موضوع را آشکار کند.

تفسیر متن از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث فلسفه، الهیات و علوم انسانی است. یکی از مسائل اساسی این حوزه، نقش پیش‌دانسته‌ها و پیش‌فرض‌ها در فهم متن است. محمدباقر صدر (۱۹۳۵ - ۱۹۸۰) فیلسوف اسلامی و هانس‌گئورگ گادامر (۱۹۰۰ - ۲۰۰۲) فیلسوف هرمنوتیک معاصر، هر دو به این موضوع پرداخته‌اند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی - تطبیقی، دیدگاه‌های آنها را بررسی و اشتراک‌ها و تفاوت‌هایشان را در زمینه نقش پیش‌دانسته‌ها در تفسیر متن واکاوی می‌کند. مسئله اصلی این است که پیش‌فرض‌ها عنصر ضروری فهم متن‌اند یا مانعی برای دست‌یابی به تفسیر عینی؟ دو پرسش محوری مطرح می‌شود: نقش پیش‌دانسته‌ها از منظر صدر و گادامر چیست؟ و تفاوت‌های بنیادی دو رویکرد در تبیین این نقش کدام‌اند؟ یافته‌ها نشان می‌دهد هر دو متفکر بر نقش سازنده و اجتناب‌ناپذیر پیش‌دانسته‌ها تأکید دارند، اما غایت تفسیر متفاوت است؛ صدر به کشف حقیقت ثابت متن به‌ویژه در متون دینی توجه دارد؛ در‌حالی‌که گادامر تفسیر را فرایندی خلاقانه و تاریخی می‌داند که از ادغام افق‌های مفسر و متن، معناهای جدید می‌آفریند. این مطالعه نشان می‌دهد پیش‌دانسته‌ها نه محدودیت معرفت‌شناختی، بلکه فرصتی برای تعامل خلاقانه با متن‌اند و می‌توانند به توسعه چارچوب‌های نظری نوین در تفسیر متن و روش‌شناسی علوم انسانی کمک کنند.

یکی از مهم‌ترین بینش‌های معاصر در قلمرو فلسفه علم، نقشِ محوریِ استعاره در تفکر علمی است. استعاره در گذشته نه‌تنها در علوم تجربی جایگاهی بنیادی نداشت، بلکه حتی به باور بسیاری از دانشمندان گمراه‌کننده نیز بود؛ ولی از دهه 1960 به بعد نگاه‌ها تغییر کرد و استعاره از امری طُفیلی و زینت‌بخش به امری ضروری و معرفت‌بخش تغییر یافت تا جایی که برخی فیلسوفان علم معتقدند علم ذاتاً استعاری بوده و دانشمندان در همۀ زمان‌ها از استعاره بهره برده‌اند. در نوشتار حاضر تبیین‌هایی برای ضروری‌بودن استعاره در علم ارائه شده است؛ از جمله اینکه علم امری ایستا و متوقف نیست، بلکه امری زنده و پویاست و این زمانی محقق می‌شود که به وجود استعاره در علم باور داشته باشیم. همچنین با توجه به اینکه استعاره از خود زبان به طور مطلق حذف‌شدنی نیست و زبان آغشته به استعاره است، باید به ضروری‌بودن وجود استعاره در زبان علم به طور خاص باور داشته باشیم.

واقع‌گرایی به معنای واقعِ مستقل از شناخت [= واقع‌گرایی هستی‌شناختی] و به معنای واقعِ متصل به شناخت [= واقع‌گرایی شناختاری] اصلی‌ترین اصل فلسفۀ اسلامی است: دانش فلسفه، واقعِ مستقل را بر مبنای درک عام عقل از آن، اصل اساسی خود قرار داد و ضرورت و تعریف آن دانش را به این اصل و اصل واقعِ متصل به شناخت پیوند زد. واقع‌گرایی متصل به شناخت به واقع‌گرایی مستقل از شناخت تکیه دارد؛ واقعیتی مستقل و آن ‌سوی قوۀ شناخت عقلی برقرار است و این قوه می‌تواند آن را شناسایی کند. گسترۀ واقع‌گرایی شناختاری در فلسفۀ اسلامی بر مبنای واقع‌نمایی تصورات، تصدیقات و قیاس‌های حصولی و برد آنها در گسترۀ واقعِ مستقل است. قوۀ شناخت در هیچ‌یک از کارهای خود از واقعِ مستقل گسسته نیست تا به نوعی ذهنی‌گرایی یا ایده‌آلیسم دچار شود؛ از‌این‌رو هر تصوری از جمله مفاهیم اعتباری و هر تصدیقی، از جمله تصدیقات ناظر به ممتنعات ذاتی و هیچ قیاسی، از جمله قیاس‌های ناظر به عمل، در فلسفۀ اسلامی به عقل نسبت داده نمی‌شود، مگر آنکه ناظر به شناخت واقعِ مستقل باشد.

پژوهش حاضر با هدف واکاوی مبانی معرفت‌شناختی نظریۀ درمان ‌شناختی - رفتاری (CBT)، به بررسی پیش‌فرض‌های فلسفی نهفته در این رویکرد روان‌درمانی می‌پردازد. این مطالعه با بهره‌گیری از رویکرد کیفی و روش اسنادی - تحلیلی، بر مبنای تحلیل مفهومی و تفسیر تطبیقی متون روان‌شناختی و فلسفی انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد CBT، افزون بر بنیان‌های تجربی و بالینی، بر مبانی معرفت‌شناختی مشخصی استوار است که در آرای فیلسوفانی چون هوسرل و پوپر شناسایی‌شدنی هستند. در اندیشۀ هوسرل، تأکید بر تجربۀ زیسته و تفسیرهای ذهنی، مؤلفۀ مرکزی در تبیین واقعیت‌های روان‌شناختی تلقی می‌شود؛ همچنین از دیدگاه پوپر، خطاپذیری و ابطال‌پذیری باورها، مبنایی برای سنجش افکار و اصلاح آنها فراهم می‌کند. در این چارچوب، درمان شناختی - رفتاری نه به‌مثابه مجموعه‌ای از تکنیک‌های بالینی، بلکه به ‌منزلۀ رویکردی فلسفی - روان‌شناختی فهم‌شدنی است که در آن امکان شناخت، تفسیر و اصلاح جهان درونی فرد، مستلزم رویکردی انتقادی به ساختارهای باور و معناست. این پژوهش بر ضرورت بازخوانی نظریه‌های روان‌درمانی از منظر فلسفه علم و معرفت‌شناسی تأکید دارد.

در حکمت اسلامی، مجرّبات یعنی قضایایی که از تکرار مشاهدۀ یک پدیده همراه با قیاس خفی حاصل می‌شوند و در علوم تجربی و طب سنتی کاربرد داشته‌اند. تعمیم این احکام به موارد مشاهده‌نشده با چالش‌های معرفتی عمیقی از قبیل ابهام در احراز رابطه ذاتی، محدودیت‌های تجربه بشری و عدم شناخت کامل علل و شرایط مواجه است. این مقاله با به‌کارگیری روش تحلیلی - انتقادی و استناد به آرای فیلسوفان اسلامی، نشان می‌دهد با وجود ادعای یقین مطلق در نظریه کلاسیک، شروط تحقق این یقین در عمل احراز‌ناپذیر هستند. نوآوری اصلی پژوهش، ارائه و دفاع نظام‌مند از تز «یقین مشروط» در جایگاه نتیجه اجتناب‌ناپذیر این تحلیل است. این امر از طریق نقد کاربردی قاعدۀ «امر اتفاقی اکثری و دائمی نیست» و نشان‌دادن عدم امکان تعیین مصداق «اکثری» و نیز تفکیک فرایند تعمیم محقق شده است. بر این اساس، مانع نهایی قطعیت و یقین در مجربات در مرحله تشخیص مصادیق خارجی، علت و معلول است. این پژوهش نتیجه می‌گیرد مجربات فاقد قطعیت مطلق هستند و اعتبار آنها عمدتاً مبتنی بر کارآمدی عملی و تکرارپذیری است، نه مطابقت تام با واقع. این پژوهش انتقادی، سبب بازتعریف جایگاه مجربات در معرفت‌شناسی اسلامی و رویکردی چندلایه‌ای به اعتبار گزاره‌های تجربی می‌شود.

یکی از چالش‌های پیش روی انسان معاصر، مواجهه با کوری‌ها و بینش‌های مدرنیته است. تخصصی‌شدن علوم، جزئی‌نگری و غفلت از نگاه‌های کلان و کم‌رنگ‌شدن پیوند علم با دین و فلسفه با وجود همۀ دستاوردهایش، بحران‌هایی از قبیل جنگ‌های جهانی، مسائل زیست‌محیطی و بحران معنا را به دنبال داشته است. از نگاه هوسرل و هیدگر، توجه به جهان‌مندی انسان می‌تواند با به‌چالش‌کشیدن نگاه یک‌سویۀ جهانِ علمی، راه گذر از این بحران‌ها را هموارتر کند. در این نوشتار با بررسی تحلیلی و تطبیق اندیشه‌های هوسرل و هیدگر در این باب به این پرسش پاسخ می‌دهیم که جهان‌مندی در تفکر هر یک از آنها چه معنایی دارد و چه بینش‌هایی برای گذر از وضع موجود به وضع مطلوب ارائه می‌کند. به نظر می‌رسد جهان در اندیشۀ هوسرل، برخلاف ادعای هیدگر، وجهه‌ای سراسر ذهنی ندارد. ضمن اینکه تأثر هیدگر از اندیشه‌های هوسرل هم انکارناپذیر است. هوسرل با طرح زیست‌جهان و سخن‌گفتن از سطوح مختلف عینیت به دنبال احیای فلسفه و نجات انسان معاصر از بحران است. هیدگر هم با اتکا به جهان‌مندی انسان و پررنگ‌کردن هنر به ‌منزلۀ امری که توان برافراشتن جهانی دیگرگونه را دارد، به دنبال غلبه بر بی‌خانمانی انسان معاصر و گشودن افقی تازه رو به آینده است.

«معناداری» رابطۀ تنگاتنگی با شیوۀ زندگی انسان‌ها دارد. معناداری را چه امر عینی یا ذهنی بدانیم، در زندگی آدمیان نقش اساسی ایفا می‌کند. نوع نگرش انسان به زندگی و عالم طبیعت، عامل مهمی در معناداری یا بی‌معنایی است. ملاصدرا معناداری را در حرکات موجودات مادی تحلیل می‌کند. او غایت‌مندی را امری عینی می‌داند و میان غایت‌مندی، وجود خداوند و معناداری رابطه مستقیمی برقرار می‌کند. از نظر او سراسر عالم خیر است و با حرکت جوهری از قوه به فعل می‌روند. حرکت در این فرایند، ابزار رسیدن به کمال نهایی است. وایتهد نیز عالم طبیعت را مساوی با پویش می‌داند که به سوی کمال در حرکت است. او خدا را ناظم جهان طبیعت می‌داند که سراسر خیر است؛ همچنین عنصر اصلی تشکیل‌دهندۀ عالم ماده، حرکت و روابط میان اشیاست. بنابراین می‌توان نوعی همسویی میان اندیشۀ این دو فیلسوف یافت و از بررسی تطبیقی این دو نحلۀ فلسفی، معناداری را استنباط کرد.