جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

: تحلیل پدیده "نفاق" و پیچیدگی رفتار منافقان با نگاه شناختی، فضای جدیدی را به روی محققان می‌گشاید که در پرتو آن می‌توان به کشف لایه‌های معنایی آیات نفاق به‌صورت ملموس دست یافت. طرح‌واره‌های تصوّری از مفاهیم زیرساختی در معنی‌شناسی شناختی‌اند. مهم‌ترین طرح‌واره‌های تصوّری، طرح‌واره‌های نیرو هستند. اهمّیّت موضوع نفاق و وجود طرح‌واره‌های تصوّری نیرو در آن، علّت انتخاب این مفهوم انتزاعی در قرآن‌کریم است. نقش طرح‌واره‌های نیرو در مفهوم‌سازی رویدادها ابتدا توسط جانسون (1987م) تأکید شده است. تحقیق حاضر به روش توصیفی – تحلیلی به این پرسش پاسخ می‌دهد که کدامین طرح‌واره‌های نیروی معرفی‌شده در معنی‌شناسی شناختی «الگوی جانسون» در آیات نفاق وجود دارد. درضمن بیشترین طرح‌واره‌های نیرو و کاربست آن در درک حوزه مفهومی نفاق چگونه است. به‌منظور تحلیل داده‌های پژوهش، ابتدا آیات نفاق با رویکرد مذکور در قالب (واژگانی، مضمونی و دستوری) مطالعه شد و حدود 13مورد طرح‌واره نیرو از آن‌ استخراج شد. اهمّیّت موضوع نفاق از یک سو و وجود طرح‌واره‌های تصوّری نیرو در آن ازسوی دیگر سبب شد تا این حوزه مفهومی بررسی گردد. برای رسیدن به هدف، هفت‌مورد از رایج‌ترین ساختارهای نیرو در حوزه مفهومی نفاق در چهارچوب طرح‌واره‌های تصوّری بررسی شد. نتیجه بیانگر آن است که طرح‌واره انسداد با اختلاف بسامد، از بیشترین بسامد برخوردار است که این فراوانی می‌تواند، توجیه شناختی داشته باشد؛ زیرا این نوع طرح‌واره نقش ناهنجارهای اخلاقی را در ترک محرّمات پررنگ می‌سازد. همچنین طرح‌واره نیروی«حذف مانع» و طرح‌واره نیروی «جذب/ کشش» در مفهوم‌سازی آیات نفاق وجود ندارد.

سحرگاه از گذشته‌های دور در فرهنگِ اسلامی تداعی‌گرِ بیداری‌های شبانۀ ماهِ رمضان برای خوردنِ سحری در آخرین زمانِ باقی‌مانده از شب و آماده‌شدن برای روزه‌داریِ روزی است که با پایانِ سحر و اذانِ صبح آغاز می‌شود. افزون‌براین، سحر ارزش آیینیِ بالایی نیز دارد و فراتر از ماهِ رمضان هم آن را به‌مثابۀ ساعت استجابت دعاء می‌شناسند و عباداتِ مختلفی را در آن پی می‌گیرند. جا دارد پرسیده شود که در گذرِ زمان انگارۀ مسلمانان از سحر دچار چه تحولاتی شده، و مفهوم سحر و دیگر مفاهیمی که با آن تداعی می‌شوند چه تغییراتی پیدا کرده است. این پرسش ازآن‌رو اهمیت پیدا می‌کند که در منابعِ تفسیریِ کهنِ اسلامی برخی کاربردهای قرآنیِ سحر نه با پایان شب که با طلوع فجر و زمانی بعد از آن پیوند می‌خورند. فرضیۀ مطالعۀ پیش‌رو به مثابۀ گام نخست از مطالعۀ تاریخِ انگارۀ سحر آن است که سحر تا اواخرِ سدۀ نخست هجری نه هم‌چون بخشِ پایانیِ شب که مترادف با طلوعِ فجر و آغازِ صبح شناخته می‌شده، بر زمان‌هایی بعد از اذانِ صبح تا طلوع آفتاب دلالت می‌کرده، و دلالتِ انحصاریِ سحر بر زمانی پیش از اذانِ صبح احتمالاً به‌تدریج در ادوارِ متأخرترِ فرهنگِ اسلامی شکل گرفته است. نقطۀ تمرکزِ این مطالعه روی شواهد هم‌سو با فرضیۀ یادشده است و تحلیل شواهد ناهم‌سو با آن موضوع مطالعۀ دیگری خواهد بود. هرگاه فرضیۀ یادشده پذیرفتنی باشد، لازم خواهد آمد که مدلولِ سحر در برخی گزارش‌های بازمانده از سدۀ نخست هجری را متفاوت بینگاریم و درک خود از برخی روایات اسلامی را بازنگری و تعدیل کنیم.

قاعده « وضع الفاظ برای روح معنا » از مهمترین مبانی تفاسیر عرفانی است. بر اساس این قاعده، معنای یک واژه، روح واحدی تلقی می شود که به صورت حقیقی اما با حفظ مراتب در تمام مصادیق آن، جریان دارد. فهم روح معنا در راهیابی به بطن بسیار موثر است چه این که در سایه آن، ضمن حفظ معنای ظاهر ، امکان اطلاق معنا بر مصادیق متعدد فراهم است. پژوهش حاضر می کوشد با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی، جایگاه قاعده «وضع الفاظ برای روح معنا» در راهیابی به معانی باطنی قرآن را از دیدگاه تفسیر تسنیم به بحث نشیند. نتایج نشان می دهد نویسنده تفسیر تسنیم به این قاعده توجه ویژه دارد و ضمن پرداخت به مباحث نظری مرتبط با این قاعده – مانند تعریف و ذکر مبانی- به صورت گسترده از آن بهره می برد. به باور صاحب تسنیم، قاعده مذکور، مهم ترین مبنا برای فهم لایه های باطنی آیات قرآن است و به مفسر کمک می کند تا همان شیوه اهل بیت ( علیهم السلام و الصلوه ) را در فهم عمیق قرآن به کار بگیرد. نتیجه این پژوهش در زمینه مطالعات تفسیر عرفانی سودمند است همان گونه که در عرصه مطالعات تسنیم پژوهی کارآیی دارد

زمان روایت به جهت ویژگی دوگانگی آن، یکی از عناصر بنیادین روایت در مطالعات روایت‌شناسی به شمار می‌آید. ازآنجایی‌که اولاً بسیاری از احادیث اسلامی دارای ویژگی‌های اساسی روایت هستند و ثانیاً به جهت دارا بودن صبغه‌ی تاریخی و حقیقی، امکان دستیابی به زمان تقویمی تاریخی آن وجود دارد، می‌توان زمانمندی روایی آنها را کاوید. با تحلیل زمان روایت احادیث داستانی، افق‌های جدیدی پیش روی دانش فهم حدیث قرارمی‌گیرد و یا در کمترین مقیاس، از زوایای جدیدی به لایه‌های معنایی حدیثی نگریسته می‌شود. درنگاشته‌ی پیش رو با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، ازتئوری برجسته‌ی ژرار ژنت، نظریه‌پرداز فرانسوی، در حیطه‌ی تحلیل زمان روایت بهره گرفته و به تتبع مباحث در سه بخش: نظم (ترتیب)؛ تداوم (دیرش) و بسامد پرداخته‌ایم. با توجه به توالی منظم داستان، رابطه علّی کنش‌ها و رخدادها و ارتباط منطقی میان آنها نمایان می‌گردد. به علاوه زمان‌پریشی در دو گونه‌ی گذشته‌نگری و آینده‌نگری در احادیث، کارکردهایی دارد که از جمله‌ی آنها می‌توان به تذکره؛ عبرت‌گیری؛ تبیین انقلاب‌های درون‌فردی در طول زمان؛ تمثیل و تاکید؛ تبیین حقانیت معصوم(ع)؛ دعوت به حق؛ هشدار و ... در احادیث اشاره کرد. اقسام پنج‌گانه‌ی دیرش در احادیث روایی و انواع چهارگانه‌ی بسامد نیز، به‌عنوان جزء سوم زمان روایت، کارکردهایی دارند که در فرآیند فهم حدیث اثرگذار هستند.

: "عدالت" از مفاهیم کلیدی در زندگی بشر بوده و تحقق آن در جامعه از اهداف ارسال پیامبران الهی است. در علم فقه، عدالت در احکام و فروع فقهی مانند تعیین مرجع تقلید، شرایط قاضی، شاهد، امام جماعت و ولی فقیه شرط است. در علم رجال نیز عدالت در اعتبارسنجی روایات شرطی اساسی محسوب می‌شود. این پژوهش با هدف بررسی تطبیقی مفهوم عدالت در علم فقه و رجال امامیه به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد که در تعریف عدالت بین فقها و رجالیون اختلاف نظر و اشتراکاتی وجود دارد. هر دو علم بر عدالت به‌عنوان شرط اساسی تأکید دارند و به رفتار و اخلاق فرد در سنجش عدالت اهمیت می‌دهند. با این حال، سطح سخت‌گیری در فقه به‌مراتب بیشتر از علم رجال است، زیرا عدالت در فقه شامل احکام فردی و اجتماعی است و معیارهای آن مبتنی بر شواهد عینی است؛ در حالی‌که در علم رجال بیشتر بر حسن شهرت و تأیید دیگران متکی است. این تفاوت‌ها ناشی از تفاوت در موضوع و هدف هر دو حوزه است. شناخت دقیق این شباهت‌ها و تفاوت‌ها برای درک بهتر مفهوم عدالت و کاربرد آن در فقه و علم رجال ضروری است.

: نگرش انسان در تعامل با جهان پیرامون خود بر اثر الگوی تکرار شونده و معنادارِ حسی-حرکتی و انتزاعی شکل می‌گیرد و این متأثر از درک کالبدی شناخت و بدن‌مندی او است. براساس نظریه‌ی شناخت بدن‌مند در رویکرد معناشناسی شناختی، طرح‌واره‌های تصویری، به‌عنوان ساختارهای ذهنی اولیه نشأت گرفته از تجربه‌ی انسانی، فرایند پیچیده‌تری را بسط می‌دهد. یکی از این فرایندها، شناخت خداوند به‌عنوان تنها معبود هستی‌بخش است. قرآن کریم پیوسته در مقام بیان خصوصیات خداوند به یگانگی و نامحدود بودن او اشاره دارد؛ امّا به‌دلیل والا بودن این مفاهیم و نبود درک دقیق و صحیحِ آن، بسیاری از صفات انتزاعی و متافیزیکیِ ارائه‌شده در قالب واژگان محدود بشری دچار تشابه گشته است. برداشت مکانی‌شدگی خدای متعال نیز از این موارد است. مکانی‌شدگی و محدوده جهتی از واژگانی مانند: عرش، کرسی، صعود، عروج، عند، انزال، بُعد و قرب درباره خداوند قابل استنباط است. این پژوهه بر آن است تا چگونگی بهره‌گیری از طرحواره‌های تصویری و فرایند درک انسان از مسائل فرامادی و حقیقت خداوند در قرآن کریم را بازشناسی و تحلیل نماید. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی ضمن گردآوری کاربردهای استعاری هشت آیه از قرآن، با تکیه ‌بر معیارهای زبانی، معناشناختی و تفسیری، طرح‌واره‌های واژگان مکانی‌شدگی و تصویرسازی ذهنی آنها را در 64 آیه بررسی نموده که دلالت بر مکان، جهت، یا موقعیت مکانی خداوند دارند. همچنین وجوه استعاری قدرت، تسلّط، علو مقامی و مقصد نهایی واژگان مکانی‌شدگی و نیز طرح‌واره‌های مبنایی جهتی، مجاورت و نیرو تبیین شده است.

ماده (ق‌رب) طیف وسیعی از کاربردها را در قرآن شامل می‌شود. در نگاه لغویان، این ماده در معنای ابتدایی خود، در امور حسی و فراحسی، حامل مفهوم نزدیکی و ضد بعد و دوری است. کاربرد این ماده علاوه بر موضوعات حسی و اعتباری، در گسست یا پیوست رابطه میان انسان و خداوند نیز دارای کاربست ویژه‌ای در آیات می‌باشد . بررسی این تنوع معنایی و تکثر کاربرد، از طریق مسیرشناسی ساخت و گونه-شناسی ساخت صرفی ممکن خواهد بود. در این پژوهش به روش معناشناسی تاریخی، علاوه بر یافتن ریشه های تاریخی ماده «ق‏رب»، به بررسی سیر تطور معنایی آن در زبان های سامی پرداخته و مسیر و گونه ساخت معنایی این ماده مورد مداقه قرار می‌گیرد . در پایان این نتیجه حاصل شده‌است که مشتقات ماده «ق‏رب» در کاربردهای مختلف از دو ساخت صرفی بهره برده و هرکدام مسیر متفاوتی را در معنا و استعمال طی نموده‌اند. این دو ساخت صرفی متفاوت، شامل «نزدیک بودن» و «نزدیک شدن» است که در معانی حسی و اعتباری مورد استعمال قرآن قرار گرفته‌ است.ر این پژوهش به روش معناشناسی تاریخی، علاوه بر یافتن ریشه های تاریخی ماده «ق‏رب»، به بررسی سیر تطور معنایی آن در زبان های سامی پرداخته و مسیر و گونه ساخت معنایی این ماده مورد مداقه قرار می‌گیرد .کلیدواژه ها: قرآن، قرب، وجوه معنایی، معناشناسی تاریخی.

در قرآن کریم، جلوه‌هایی از محتوا و بیان احساسی وجود دارد که انتقال مفاهیم و معانی ارزشمند قرآنی به مخاطب را تسهیل کرده، لطافت خارق‌العاده‌ای به آیات الهی بخشیده و موجب اثرگذاری معارف قرآنی شده‌است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، فرازهای احساسی قرآن، پذیرش چندجانبه و از جان و دل آموزه‌های دین را ممکن می‌سازد، گره‌های ذهنی مرتبط با چالش‌های دین را باز می‌کند و می‌تواند منجر به افزایش باور و ارتقا سطح بینش در زندگی شود. آیات احساسی و اثرگذار قرآن کریم را می‌توان در گونه‌های خطاب احساسی، آموزه‌های احساسی مشوّق‌یا بازدارنده، آرایه‌های احساسی، نظم‌آهنگ احساسی و تصویرسازی احساسی گستره‌بندی کرد. این پژوهش با معنی‌شناسی مفاهیم قرآنی و تحلیل محتوای آیات قرآن و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به معرفی و گونه‌شناسی بخش‌های احساسی قرآن کریم، معرفی جلوه‌های متنوع احساسی قرآن و اثبات اثرگذاری معارف دین به‌واسطه بیان احساسی خداوند متعال پرداخته‌است. خداوند متعال به‌واسطه ایجاد گفتگوی احساسی در قرآن کریم و به‌کارگیری طیف گسترده‌ای ازگونه‌های احساسات بنیادی و پیچیده مثبت و منفی، معارف متنوعی را تبیین فرموده که خود، نشان از جایگاه ویژه‌ی گفتمان احساسی در کلام وحیانی دارد.