جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یوری روبین، از اسلام شناسان غربی، کتاب ها و مقاله های متعددی پیرامون اسلام آغازین با تاکید بر قرآن، تفسیر قرآن و سیره و حدیث در مدخل دائره المعارف قرآن لایدن به چاپ رسانده است. یکی از مقاله های ایشان «نکاتی در تفسیر نخستین آیات سوره علق »ست. روبین در این مقاله نوشته است، آیه اول سوره علق به معنای تشویق پیامبر به خواندن قرآن، رواج پیدا کرده است و همین امر باعث شده تا تفسیر ابو عبیده، مفسر قدیمی تر که معتقد است این آیه پیامبر را تشویق به ستایش خداوند کرده است؛ به فراموشی سپرده شود. وی برای اثبات ادعای، به آیات و روایاتی در مورد این آیه، به تفاسیر متقدمین استناد کرده است. نگارنده در این مقاله با روش تحلیلی انتقادی در ضمن گزارش دیدگاه روبین، به نقد آن پرداخته و مقاله وی را از جهت محتوایی، منبعی و روشی نقد کرده و بر صحت نداشتن آنها اقامه دلیل کرده است و تفسیر رایج را مناسب ترین تفسیر یافته است.

امامت در نظریه قرآنی افزون بر شئون هدایتی انبیاء به معنای عام هدایت، با شئون ویژه ای بر محور هدایت خاص الهی در دو بعد تشریع و تکوین یا ظاهر و باطن همراه است. بر این اساس، در همسویی با مفهوم لغوی، امام در قرآن مقتدا و عَلَم هدایتی است که نور الهی او مایۀ راهنمایی و راهبری مردم در مسیر صراط مستقیم و مراحل تکاملی جامعۀ دینی است؛ طبعاً رسالت اصلی او از رسالت نبی و رسول که در مرحلۀ تأسیسی و ابتدایی دین مطرح است، متمایز خواهد بود. در این میان علامه طباطبایی با تأکید بر تمایز مقام امامت از مقام نبوت و رسالت در قرآن و در جست وجوی مؤلفۀ اصلی امامت و وجه فارق آن از نبوت و رسالت، از مفهوم «هدایت به امر » که در دو آیۀ قرآن تصریح شده مدد جسته و این مفهوم را به هدایت باطنی تکوینی تفسیر نموده است. این تفسیر هرچند از جهت تأکید بر بُعدی مهم و متمایز در امامت قرآنی اهمیت دارد، اما در پرتو شواهد مورد نظر ایشان با برخی مناقشات نیز همراه است. این مقاله در جست وجوی تفسیری موسّع از هدایت به امر در شئون امامت قرآنی است که با حفظ دغدغه های قرآنی و معرفتی علامه، قابل دفاع باشد.

در عصر حاضر، نظریه ای با نام نظریۀ «تصریف » ابداع شده و به معنای ساختن کلمه ها، آیه ها و سوره های جدید از کلمه ها، آیات و سوره های قرآنی است که با تغییر مفردات و ترکیبات قرآن کریم به دست می آیند. این نظریه ادعا می کند که تکرار مداوم این دخل و تصرّف ها در قرآن کریم، برای آموختن زبان قرآن ضروری است. همچنین ادعا شده است که صحابه رسول خدا همواره در آیات قرآن کریم دخل و تصرف می کردند و پیامبر اکرم با تکیه بر اصل «نزول قرآن بر هفت حرف »، هرگونه قرائتی از جانب صحابه را تأیید و تحسین می کرد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی این نظریه، مستندهای آن را به روش کتابخانه ای گردآوری کرده و با روش توصیفی- تحلیلی به اعتبارسنجی و ارزیابی هر یک از این مستندات پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که این نظریه از اعتماد نابجا به برخی روایات اهل سنت و روایاتی ضعیف، برداشت های نادرست و تأویل گستردۀ روایات و گزارش های تاریخی نشئت گرفته است که اساس آن را همان نظریۀ توسعه و تسامح در متن قرآنی شکل می دهد؛ نظریه ای که از سوی خلیفۀ دوم پایه گذاری شد.

بحث «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن » موضوعی است که در دوره اخیر به شکل نظریه در آمده، موافقان و مخالفانی یافته است. اما رگه هایی از این بحث را می توان در سده های پیشین نیز در میان اندیشمندان مشاهده کرد. نوشتار پیش رو با هدف دستیابی به نقطه آغاز بحث «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن » در میان مفسران و سیر تحول آن تا به امروز، آیات ترسیم کننده نعمت های مادی بهشت در قرآن را برگزیده و آرای مفسران را ذیل آنها بررسی کرده است. در این بررسی که با مطالعه تفاسیر سده نخست تا سده چهاردهم هجری ذیل این آیات صورت گرفته، روشن شد که از سده نخست هجری گزاره های تفسیری مبنی بر همراهی قرآن با فرهنگ عصر نزول ذیل این آیات وجود داشته و رفته رفته اقبال بیشتری یافته است. گرچه مفسرانی بوده اند که با این نظریه همراهی نکرده اند؛ اما ابراز مخالفت صریح با آن اندک بوده است.

یکی از دانش های پیش نیاز تفسیر قرآن و یکی از مباحث علوم قرآنی شناخت آیات مجمل و مبیَّن و مسائل مربوط به آن است. سیوطی عالم معروف علوم قرآنی، فصلی را در معرفی آیات مجمل و تبیین آن قرار داده و تبیین آن آیات را در قالب دو قسم متصل و منفصل دانسته است. او همچنین آیاتی را برای مجمل قرآن و تبیین متصل و منفصل آن مثال آورده است. مقالۀ حاضر با روش تحلیلی انتقادی در نقد دیدگاه سیوطی نوشته شده است. پژوهش پیش رو، هم در مجمل بودن شماری از آیاتی که سیوطی مجمل پنداشته، مناقشه کرده و مبیَّن بودن آنها را توضیح داده است و افزون بر آن، هم وجود تبیین متصل برای آیات مجمل را نفی کرده و هم مبیِّن نبودن آیه ای را که سیوطی مبیِّن آیه ای مجمل دانسته، تبیین کرده است.

یکی از شیوه های تحقیق و مطالعه در علوم دینی از جمله تفسیر قرآن که نتایج سودمندی در غنای مباحث تفسیری دارد، مطالعه تطبیقی است. برخی بر این تصورند که مطالعات تطبیقی از جمله تفسیر تطبیقی در دوره معاصر، ریشه در مطالعات غربیان دارد، اما بررسی ها نشان می دهند که روش مقایسه ای و تطبیقی در مطالعات دانشمندان مسلمان جایگاهی بس مهم داشته است. در مقاله پیش رو تلاش شده تا با تکیه بر مدارک موجود و با روش توصیفی− تحلیلی، ریشه های مطالعات تطبیقی در میان دانشمندان مسلمان، پیشینه تفسیر تطبیقی و تحولات آن در دوره معاصر بررسی و تحلیل شود. حاصل این بررسی آن است که: اولا نخستین آثار ناظر به مطالعات تطبیقی به معنای امروزیش با عنوان «الموازنه » و «الوساطه » ریشه در مطالعات ادب عربی داشته است. ثانیا، از قرن چهارم در تفسیرهای مشهور فریقین نیز کم و بیش رویکرد تطبیقی به معنای عرضه دیدگاه های مختلف همراه با نقد و تحلیل وجود داشته، و در دوره معاصر به ویژه در حوزه شیعی رویکرد تطبیقی دچار گسترش و تکامل بسیار شده است. ثالثاً تفسیر تطبیقی علاوه بر تکیه بر میراث دانشمندان مسلمان غیرمستقیم از مطالعات تطبیقی در غرب نیز تأثیر پذیرفته و به کمال نزدیکتر شده است. همچنین در مقاله بر ضرورت دورساختن تفسیر تطبیقی از تفسیر مذهبی تأکید شده است.