جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله اصلی این مقاله بررسی استدلال صدرالدین قونوی در دفاع از اعتبار شهود عرفانی است. ابتدا صورت‌بندی استدلال او طرح می‌شود که به‌طور‌ مختصر این است:الف. [علی الادعا] دو راه برای کسب معرفت صحیح وجود دارد، عقل و شهود؛ ب.عقل ما را به معرفت صحیح نمی‌رساند؛ در نتیجه: تنها راه معرفت صحیح شهود است. قونوی برای اثبات مقدمه دوم استدلالش دلایلی را طرح می کند که به نظر ما عمده دلیل او بر ایدهٔ «اختلاف معرفتی میان اهل نظر» مبتنی است. او بر اساس این ایده نوعی نسبی گرایی یا ندانم‌گرایی را دربارهٔ معرفت عقلی قایل می‌شود. مقاله در بررسی ادعای قونوی هم استدلال او در نقد معرفت عقلی را رد می‌کند و هم کلیت استدلال او در دفاع از شهود عرفانی را. عمده نقد به اولی خودشکن بودن آن است و در نقد دومی بر این تأکید می‌کند که نقص در معرفت عقلی اثبات کنندهٔ اعتبار معرفت شهودی نمی‌تواند باشد، بلکه اثبات اعتبار آن نیاز به دلیل مستقیم ایجابی دارد. البته شاید بتوان ملهم از مباحث قونوی یک استدلال جدلیِ تاحدی ملایم در چارچوب عقلانیت معرفت‌شناختی در دفاع از شهود عرفانی به دست داد.

در هر نظام فکری شناخت روابط و مناسباتی که برای انسان در آن نظام مشخص می‌شود، نقشِ تعیین کننده‌ای در شناخت ماهیّت او و هدفمندی و جهت‌گیری نگرشی، کنشی و انگیزشی وی دارد. رابطه انسان و خدا، یکی از روابط اساسی انسان در نظام‌های الهیّاتی خدامحور است و عرفان اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست. جستارِ حاضر به شیوه تحلیلی– توصیفی در پی تبیین مبانی رابطه انسان و خدا از منظر عرفان اسلامی با نگاهی به آراء امام خمینی(س) است. هرچند در آثار امام خمینی(س) به این مقوله بطور مستقیم پرداخته نشده است، امّا برای او همچون دیگر عرفا ارتباط با امر قدسی، دغدغه اصلی و مقصود نهایی است. در نگاه عرفانی خدا و انسان ویژگیهایی دارند که برقراری ارتباط را ممکن می‌سازند و مبانی این رابطه از سه حیث خداشناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی قابل بررسی است. اصلی‌ترین جنبه این رابطه معرفت و شناخت است که در مرکز حقیقت وجود انسان یعنی قلب محقّق می‌گردد و مقوله عشق، انگیزه بنیادی در شکل‌گیری این رابطه است.

«محبّت» در نزد اکثر متصوفه از احوال عرفانی است، امّا ابن‌عربی آن را در زمره مقامات می‌داند. در این پژوهش برآنیم تا به روش توصیفی-تحلیلی، با روش گردآوری مستندات کتابخانه‌ای به این سؤالات مهم پاسخ دهیم که محبّت در دیدگاه ابن‌عربی و عزّالدین کاشانی چگونه است؟ نوآوری هر یک از این دو اندیشه‌ورز صوفیّه در باب محبّت چیست؟ براساس یافته‌های تحقیق، ابن عربی و کاشانی غیرت را از لوازم محبّت می‌دانند که مهم‌ترین خصوصیت آن مطالبه استتار و حجاب از اغیار است. آن‌ها در تلقی محبّت دو سویۀ انسان و خداوند برآنند که وقوف به محبّت الهی در گرو نظرِ ربوبیت و بسته به ظرفیت وجودی محبّان است. هر دو اندیشمند به اتّحاد عرفانی با فنای محب در محبوب توجّه ویژه دارند؛ ولی کاشانی معتقد است که برای نیل به این مرحله محب باید تمامی تعلقات را از خود زائل کند. ابن عربی با ردّ این نظر توجّه به محبّت غیر از محبوب حقیقی را محبّت در اشکال گوناگون صفات حق می‌داند که در سلوک عرفانی امری بایسته است؛ اگر محب با تمام ذات انسانی خود در برابر مرتبه الوهیّت قرار بگیرد، اتحاد محقق می‌شود. توجّه به مقوله «شوق و اشتیاق» و ارتباط مستقیم آن با محبّت و نوع تلقی هر دو اندیشمند از آن نیز دارای وجوه اشتراک و افتراق و نوآوری است.

در اغلب ادوار تاریخی بین موافقان و منکران مکاتب و نحله‌های فکری بحث‌های گسترده‌ای درگرفته است که مکتب عرفان نیز در میان مسلمانان از این قاعده مستثنی نبوده است. برخی مخالفان تصوّف سعی کرده‌اند با ذکر دلایل خاصّ خود، نگرش‌های عرفانی را تقبیح و ردّ سازند. رسالۀ «الاثنی عشریه فی ردّ علی الصّوفیه» نوشتۀ شیخ حرّ عاملی (و. ۱۱۰۴ ه.ق) از جمله آثار ردیّه‌ای است که در زمینۀ انکار طوایف و اندیشه‌های صوفیه در دوازده باب به رشتۀ تحریر درآمده است. نگارندگان در این مقاله که به روش تحلیلی و توصیفی نگاشته شده است، سعی کرده‌اند دلایل این مخالفت را بررسی کنند و در صدد پاسخ به این پرسش برآیند که دلایل انکار صوفیان در این کتاب بر چه اصولی استوار و برداشت فقهی نویسنده در این امر تا چه حد مؤثّر بوده است؟ نتایج حاصل از این پژوهش، بیانگر این است که نگرش‌های اغراق‌گونۀ مؤلّف دربارۀ مفاهیم اصلیِ مقبولِ عرفا، مانند وحدت وجود و کشف و شهود در این ردّیه بی‌تأثیر نبوده است.

دوگن، مؤسس سنت سوتو ذن، در تاریخ فلسفه بودایی، با تمرکز بر مفاهیمی چون زمان، هستی، مرگ، و طبیعت، نگرشی عمیق درباره معنای وجود ارائه می‌دهد. یکی از برجسته‌ترین آموزه‌های او مفهوم «یوجی» یا «هستی-زمان» است که به تبیین ارتباط بنیادین میان هستی و زمان می‌پردازد. دوگن معتقد بود که زمان نه فقط یک واحد مستقل، بلکه جزء لاینفک هستی است، به‌طوری که همه موجودات، از طبیعت تا انسان‌ها، نمودهای مختلفی از زمان به شمار می‌روند. بررسی دیدگاه‌های متفاوت درباره مفهوم «یوجی» نشان می‌دهد که سه تفسیر اصلی از آن وجود دارد: (الف) زمان به‌مثابه یک واقعیت ایستا، (ب) زمان به‌عنوان ترکیبی از ایستایی و پویایی، و (ج) زمان به‌عنوان پویایی مطلق. تحلیل این سه تفسیر نشان می‌دهد که تفسیر سوم، با تأکید بر پویایی و ناپایداری، بهترین سازگاری را با تعالیم و آموزه‌های دوگن دارد. مقایسه اندیشه‌های دوگن با عرفان اسلامی نیز نشان می‌دهد که انگاره‌های او درباره ناپایداری با مفاهیمی چون «خلق مدام» و «تجدد» ، با تفاوت‌هایی در نگاه به ماهیت حقیقت و پایداری واقعیت، مشابه است. این مقایسه فرصتی برای ایجاد گفت‌وگوهای بینافرهنگی و گسترش درک متقابل میان فلسفه شرق و غرب فراهم می‌آورد.

دیدگاه عرفا در زمینه حکم‌ناپذیری ذات الهی به دو صورت تفسیر شده است: برخی «ذات بما هی ذات» را برتر از هر حکم و توصیفی دانسته‌ و همه توصیف‌های ذات را ناظر به «ذات به حسب تعینات» دانسته‌اند، و برخی مدعی شده‌اند که «ذات به لحاظ مقام اطلاق» فقط احکام مقیدات را نمی‌پذیرد و توصیف آن با احکامی اطلاقی که مضمون آنها هیچ‌گونه تقیید و محدودیت و نقص و تنزلی برای مقام اطلاق به شمار نمی‌رود، صحیح است. به عبارت دقیق‌تر، خود اطلاق مقسمی احکامی دارد که به هیچ یک از تعینات و مقیدات، اعم از لابشرط قسمی، به شرط‌ لا و به شرط شیء، مربوط نمی‌شوند. طبعا این احکام، احکام مطلق بما هو مطلق‌اند نه احکام مطلق بما هو متعین. در نوشتار حاضر، با روش تحلیلی ـ توصیفی، شواهد تفسیر دوم را ارزیابی کرده‌ و نشان داده‌ایم که این تفسیر نه مطابق سخن عارفان است و نه فی‌نفسه صحیح است.

آدمی از آن لحظه که خود را در پهنه هستی درک می‌نماید و در رابطه خود با هستی و ماورای آن تأمل‌ می‌کند، بی‌قرار معنا می‌شود. چنین حالتی را می‌توان «اضطراب معنا» نام نهاد. او در این حالت، بی آنکه به تکانه‌ای روحی گرفتار شود و یا به احساس فقدان گره‌گاهی معنوی دچار شود، در پی کشف معنا می‌رود. این بی‌تابی برای معنا را در میان آرای عارفان مسلمان یافت و از این رهگذر به تبیین درست معنای هستی در آرای آنان دست یافت. این پژوهش، مجموعه آثار عطار را از همین منظر بررسی نموده است. بی قراری برای معنا در اندیشه وی وجود دارد. در این راستا ضمن ایضاح مفهومی معنا (حقیقت، باطن، مضمون، قضیه/ماجرا و دلیل) در آثار وی، بیان می‌گردد که تنها «حقیقت» با مقوله اضطراب معنا پیوند دارد. یافتن حقیقتِ پنهان شده در هستی، تنها چیزی است که هم هستی و زندگی را هدفمند می‌کند و هم به آن ارزش می‌بخشد. در نتیجه، حقیقت، مقوله‌ای یافتنی است، نه ساختنی. آنگاه کارکرد آدمی نیز مشخص می‌گردد. از رهگذر باور به اضطراب معنا، یافتن حقیقت، امری لازم و ضروری می-نماید. عطار، حقیقت را مقوله‌ای تعریف ناپذیر دانسته، برای ملموس کردن ماهیت، ارزش و کارکرد آن، از تصویر (image) مدد می‌گیرد. او معتقد است هر کس حقیقت را درک کند، چون بخشی از آن خواهد شد، توان تبیین آن را نخواهد داشت. از نگاه او حقیقت، مفهومی مشکک است و با کوشش فراون تنها می‌توان بخش‌هایی از آن را درک نمود. لازم به ذکر است با این رویکرد، پژوهشی در خصوص آثار عطار یافت نگردید. روش پژوهش نیز کتابخانه‌ای و بر اساس تحلیل محتواست.

صوفیه بنا بر گرایش‌های عقیدتی خود، با دانش‌هایی که هر گونه شائبۀ ضدیت با دین در آن‌ها دیده می‌شد برخوردی محتاطانه داشتند. نجوم که در زمرۀ علوم غیرالهی قرار می‌گرفت، از مهم‌ترین این دانش‌ها بود. بررسی امّهات متون نثر عرفانی تا پایان قرن نهم به روش توصیفی-تحلیلی، با هدف بازشناسی مهم‌ترین رویکردهای متصوفه به تنجیم و هیئت، نشان می­دهد که متصوفه چهار رویکرد عمده شامل سکوت، رد، پذیرش کامل و پذیرش نسبی به هیئت و تنجیم داشته‌اند که تابعی از عقاید، هستی‌شناسی و نیز احتیاط‌های ایشان بوده است. در رویکرد سکوت نمی‌توان باور نویسنده دربارۀ نجوم را دانست؛ رویکرد رد ناشی از مخالفت کلی با علوم غیرالهی، و رویکرد پذیرش کامل موافقت با هر دو بخش هیئت و تنجیم بوده است. رویکرد پذیرش نسبی را می‌توان به چهار حالت قبول نجوم به عنوان علم ضروری، قبول نجوم به عنوان راه خداشناسی، مخالفت با تنجیم، و تفسیر علمی پدیده‌های نجومی تقسیم‌بندی کرد. در بیشتر این موارد صوفیه مریدانشان را از نجوم خصوصاَ بخش تنجیم برحذر داشته‌اند، چون آن را مایۀ کبر و غرور، ظن و گمراهی و حتی شرک می‌دانستند.

عارفان مسلمان برای طرح و تبیین مضامین مختلف از تمثیلات و تصویرسازی‌های گوناگون بهره برده‌اند. تصاویر برگرفته از طبیعت و زیست جهان مخاطبان، برای تقریب مضمون به ذهن مناسب‌تر بوده‌اند. از این رو، ورود و خروج ذرات نور از روزن خانه‌های گنبدی از تصاویری است که دستمایه طرح برخی از مهم‌ترین مضامین متون عرفانی است. چرایی گرایش عارفان به «نور» در مباحث هستی‌شناسانه و استفاده از تصویر «نور و روزن» مسأله این تحقیق است. بررسی توصیفی-تحلیلی برخی از مهم‌ترین مضامین مطرح شده با تصویر «نور و روزن» نشان می‌دهد مضامینی همچون: ابداع عالم با نور حق، نور پیامبر(ص) و خلق عالم مادی، هبوط ارواح در شکل ذرات نور و اشتیاق ارواح به بازگشت، خطور محبت و معرفت در قلب، تصور جسم و جهان به شکل خانه بی روزن، لزوم مبارزه با نفس و نقش ولی و سماع در این زمینه، از مهم‌ترین مضامینی است که با تصویر «نور و روزن» بیان شده‌ است. به نظر می‌رسد، علاوه‌بر سابقه نور در هستی‌شناسی ایران باستان، تأویل‌های مختلف آیه نور و حدیث «اول ما خلق الله نوری»، تصور علم به شکل نور، زیست جهان عرفا و زندگی در خانه‌های گنبدی روزن‌دار و تناسب آن با باورهای رایج روزگار‌ در خصوص گنبد گردون، میل ذرات نور به خورشید، تلقی قلب به‌عنوان جایگاه علم و محبت، در شکل‌گیری تصاویر برآمده از «نور و روزن» مؤثر بوده باشد.

محی‌‌الدین ‌‌ابن‌‌عربی در تقریر نظریه بحث ‌برانگیز «انقطاع عذاب» و تلاش برای هنجارمندسازی و سازگارنمایی آن با گزاره‌‌های دینی، صرف‌ نظر از سویه‌‌های الهیاتی نظریه خود، در راستای اقناع مخاطبانش از راهبرد‌های بیانی مؤثری بهره برده است. شناخت و بررسی این شیوه‌‌های متنی و ساز و کارهای واژگانی-زبانی، شیوه نقادانه جدیدی است که می‌‌تواند ناخودآگاه ذهن ابن‌‌عربی را در طرح و تقریر این نظریه نشان دهد. بر همین اساس، پژوهش حاضر با واکاوی این ساز و کارهای متنی، به بررسی شیوه‌های اقناعی ابن‌‌عربی در طرح نظریه انقطاع عذاب وی پرداخته است. حاصل بررسی‌‌های انجام ‌گرفته نشان داد که ابن‌‌عربی در راستای سامان‌دهی به نظریه خود، با استفاده از توانمندی‌‌های زبانی و به کارگیری منطقِ تفاوت، موجب چرخش معنایی واژگان و مفاهیم دخیل در نظریه خود و زایش معانی جدید برای آن‌ها می‌‌‌شود. معناتراشی‌‌ها و معناسازی‌‌های مبتکرانه و هنجارستیزانه ابن‌‌عربی در روند تغییر معنای واژگان و نشانه‌‌ها، منجر به ابداع مفاهیم ناسازنمایی مانند «آتش سرد» و «عذاب بدون درد» در نظریه وی می‌‌شود که پیچیدگی و دشواریابی مدعیات وی را برای مخاطبانش دوچندان می‌‌کند. راهبرد‌های بیانی ابن‌‌عربی در این دگرسانی‌‌های معنایی در بستری از تک ‌گویگی و استبداد فهم، و با تکیه بر شیوه های اقناعی، در راستای بازتولید سلطه برای گفتمان‌‌های تکثرگرایی و شمول‌گرایی، و گسست در نظام گفتمان‌‌های رقیب به کار رفته است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف بازخوانی شیوه‌های اقناعی و راهبرد‌های بیانی ابن-‌عربی در طرح نظریه انقطاع عذاب، به بررسی مشهورترین آثار ابن‌‌عربی پرداخته‌ است.