جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارة معنای صفات خداوند و به‌طور کلی، سخن گفتن دربارة خدا، دو نظریة الاهیات سلبی و اشتراک معنوی به‌عنوان قدیمی‌ترین نظریه‌ها، همیشه مطرح بوده‌اند. اما برخی از متفکران دینی هر دو نظریه را رد کرده‌اند، به این دلیل که اولی به تعطیل عقل و فهم می‌انجامد و دومی به تشبیه خداوند با مخلوقات. در این میان، برخی درصدد یافتن راهی میانه بین این‌دو نظریه برآمده‌اند. ملاصدرا در سنت اسلامی و توماس آکوییناس در سنت مسیحی، از جمله کسانی هستند که تلاش وافری برای یافتن این راه میانه به‌عمل آورده‌اند. نظریة اشتراک معنوی و تشکیک وجودی ملاصدرا و نظریة تمثیل آکوییناس، در همین مسیر مطرح شده‌اند و شرح و تفسیرهای بسیاری دربارة آنها به زبان‌های مختلف نوشته شده است. ما در این مقاله به مقایسه این‌دو نظریه پرداخته‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که هر چند مبانی و اصول این دو نظریه در بدو امر، مختلف به نظر می‌آیند، اما هر دو به نتیجه‌ای مشترک می‌رسند. ما این نتیجه مشترک را بررسی و نقد کرده‌ایم و در نهایت گفته‌ایم که هر دو نظریه، در حل مسئله فهم صفات خداوند ناتوان‌اند.

کاتارسیس یکی از مناقشه‌برانگیزترین ایده‌های مطرح شده در قلمرو زیبایی‌شناسی و فلسفة هنر است. فقدان تعریف دقیق ارسطو در فن شعر از این مفهوم، یکی از دلایل ابهام آن است. همین مسئله باعث شده منتقدان و فلاسفه دربارة این ایده گمانه‌زنی کنند و تفاسیری مختلف از آن ارائه دهند. در این مقاله تلاش خواهیم کرد به شاخص‌ترین تعابیری که از این ایده به دست آمده بپردازیم. از این منظر، سه تفسیر شاخص ارائه شده از این ایده در سه قلمرو مختلف اخلاقی (تزکیه)، روان‌شناختی (پالایش) و معرفتی (شفافیت) را از نظر خواهیم گذارند و به‌موازات آن تلاش می‌کنیم به نسبت این ایده با سایر مفاهیم زیبایی‌شناختی، ازجمله لذت تراژیک، نقص تراژیک و معرفت تراژیک نیز بپردازیم. همچنین آرای برخی از فلاسفه، همچون نیچه و هیوم را که دغدغۀ تراژدی داشته و در باب آن قلم‌فرسایی کرده‌اند ـ‌به‌ویژه آن فرازهایی که به تقویم مفهوم کاتارسیس همت گمارده‌اند‌ـ را از نظر خواهیم گذراند. در نهایت، نشان خواهیم داد که ایدة کاتارسیس، ایده‌ای واجد تکینگی و کثرت‌مندی است که قابل تقلیل به مفاهیم انتزاعی اندیشه نبوده و در قالب یک کلان‌روایت خاص، قابل حصر نیست، بلکه به‌فراخور چشم‌اندازی که از آن نگریسته می‌شود یا زمینه‌ای که در آن به‌کار می‌رود، معنا و خویش‌کاری خاص خود را پیدا می‌کند.

هدف این تحقیق بررسی آرای دو فیلسوف قاره‌ای و تحلیلی غرب، پل ریکور و جان سرل، دربارة ماهیت متن و گزاره‌ها است. ریکور در دورة دوم تفکر خود، افقی جدید در هرمنوتیک فلسفی گشود و بر اساس آن، بررسی ماهیت متن و معناشناسی را هدف اصلی هرمنوتیک خود قرار ‌داد. از نظر او، متن نه‌تنها شامل نوشتار و گفتار است، بلکه کنش و فعالیت‌های بشری و حتی کل علوم‌انسانی را نیز دربرمی‌گیرد. او با گسترش معنای متن، می‌کوشد علاوه بر سازش میان تبیین و تفهم، به‌نحوی میان علوم‌انسانی و علوم طبیعی نیز سازش ایجاد ‌کند. جان سرل نیز در مقام یک فیلسوف تحلیلی، با بسط معنای گزاره‌ها و ارائة نظریه کنش‌ـ‌گفتار، تا حدی از چهارچوب فلسفة تحلیلی فراتر رفته و به فلسفه‌های قاره‌ای نزدیک‌تر می‌شود. سرل نقش بنیادی زبان را توان انجام کنش‌های گوناگون معرفی می‌کند. به باور او، گزاره‌ها و جملات، علاوه بر جنبة نظری، از جنبة عملی نیز برخوردارند و با افعال مضمون در خود (فعل مضمون در سخن) معنا پیدا می‌کنند. ریکور درصدد رمزگشایی معانی پنهان در متن است، هم‌چنانکه در نظریة ‌سرل، این فعل مضمون در سخن است که معنای غیرمستقیم گفتار را دربردارد. ریکور به این نکته اشاره می‌کند که در جریان شکل‌گیری سخن، ابتدا مکالمه‌ای میان فرد با خودش برقرار می‌شود و کنش‌ها در واقع قصد گوینده را نشان می‌د‌هند؛ همچنانکه سرل به قصدی که گوینده در گفتار خود دارد، بها می‌دهد و ارجاع کنش‌ـ‌گفتار را در مقصود گوینده می‌بیند. تکیة ریکور در کنش معنادار مانند تکیة سرل در کنش گفتاری بر فعل مضمون در سخن است. با بررسی انجام شده در این تحقیق، می‌توان شباهت تفکر این‌دو فیلسوف را در چهار محور دانست: «مفهوم فهم»، «تأویل»، «معناشناسی»، «ارتباط زبانی» و «کنش».

نوشتار حاضر تلقی سوبژکتیویستی کانت از مفهوم رخداد را در چگونگی صدور احکام زیبایی‌شناختی ذیل تجربة زیبایی‌شناختی واکاوی می‌کند. به‌طور عام، «رخداد» مفهومی انتولوژیکی در اندیشة هایدگر است. هایدگر در مسیر یافتن پرسش در باب فهم بنیادهای درونی زبان، به موقعیت اصیل «ارایگنیس» یا رخداد بازمی‌گردد. رخداد موقعیتی است که در آن، زبان از طریق گفتار خود را عیان کرده و دربارة خود سخن می‌گوید و بدین‌شکل، سایر هستندگان نیز به عرصة حضور پای می‌گذارند. اما در کانت، تلقی سوبژکتیویستی از رخداد، در بازی آزاد میان تخیل و فاهمه عیان می‌شود. کانت به‌طور مستقیم، مفهوم رخداد را در تبیین امر زیبا به‌کار نمی‌برد، اما بررسی دیدگاه وی در باب اعتبار احکام زیبایی‌شناختی، دلالت بر تعامل شناختی میان فاهمه و تخیل دارد که فراتر از قواعد و بنیادهای معرفت‌شناختی، به‌شکلی کلی، ضروری و همگانی، در وضعیت رخداد عیان می‌شود. از نگاه کانت، چون چگونگی صدور احکام تأملی از سوی فاهمه با دشواری مواجه است و فاهمه فاقد مقولات پیشیتی است که بتواند تأثرات حسی منطوی در تخیل را صورت‌بندی کند، صدور حکم خارج از قوانین شناختی به‌شکلی رخدادگونه عیان می‌شود. درواقع، سوژه فراتر از سوژگی خود، در نسبت با ابژه، به فراتر از ابژه‌گی در لحظه مواجهه، از طریق رخداد بازی به تعامل می‌رسند. رخداد است که اجازه نی‌دهد تعامل نخست سوژه با جهان و سپس بازی آزاد میان تخیل و فاهمه صورت پذیرد.

موضوع اصلی که فلسفة هیدگر، وجود است. او معتقد است این موضوع در تاریخ فلسفة غرب بعد از افلاطون و ارسطو مورد غفلت قرار گرفته و جای خود را به معرفت‌شناسی داده است. در دوران جدید، وی برای احیای مجدد موضوع فراموش‌شدة وجود، تلاش زیادی انجام داد و کوشید از قلمرو مفهومی وجود فراتر رفته و به کنه حقیقت عینی و انضمامی وجود نائل شود. هیدگر برای رسیدن به این منظور، به‌دنبال راهی برای شناسایی وجود است؛ به‌همین دلیل به انسان رو می‌آورد. از منظر او، انسان تنها موجودی است که توانایی پرسش از وجود را دارد و تنها پدیداری است که می‌تواند به همة پدیدارها معنا ببخشد. درواقع، پرسش از وجود تنها از طریق موجودات حاصل می‌شود، چراکه وجود در موجودات مخفی است و راه گشایش آن، تحلیل و بررسی واقعیت انضمامی وجود است. این مقاله با روشی تحلیلی‌ـ‌توصیفی، در صدد بررسی تجربة وجودی وجود از نگاه هیدگر است؛ از آن جهت که تجربه کردن وجود و عینیت یافتگی آن به‌معنای ظهورات وجود و نامستور بودن وجود است و تجربه کردن وجود انسان به‌مثابه موجودی برآمده از وجود، برجسته‌ترین گونة ظهور وجود.

مالبرانش برای حل مسئلة نسبت میان ذهن و بدن که از سوی دکارت پاسخی درخور نیافته بود، با تحلیل مجدد مفهوم «توان علّی»، ضمن تلاش برای پیرایش ذهن آدمی از خطاهای فیلسوفان مدرسی، از تمامی موجودات استقلال‌زدایی کرد و با قول به نظریة «موقعیت‌باوری»، خداوند را یگانه علت راستین معرفی کرد و رویدادهای طبیعی را تنها علت‌هایی موقعی یا موقعیتی برای عاملیت خداوند دانست. اما از آنجا که اخلاق برایش جایگاهی ویژه داشت، باید تبیینی برای ارادة آزاد انسان به‌دست می‌داد تا بتواند آدمیان را در برابر افعال‌شان، سزاوار پاداش یا پادافره بداند. این تبیین باید هم با بنیادی‌ترین آموزة نظام معرفتی‌اش، یعنی موقعیت‌باوری، سازگار می‌بود و هم در ضمن حل مسائلی از قبیل نسبت کمال خداوند و شرور در عالم، نه بر ایمان صرف، که بر عقلانیتی فلسفی ‌(که تلفیقی از آراء دکارت و آگوستین قدیس بود) تکیه می‌داشت. اما مالبرانش که می‌دانست در این مبحث نمی‌توان توقع وضوح‌ و تمایز کامل عقلی داشت و باید به بیانی استعاری قناعت کرد، عملاً‌ از عقلانیت دکارتی مطلوب خود، عقب‌نشینی کرد و هیچ‌یک از راه‌حل‌هایش برای ایجاد سازگاری میان موقعیت‌باوری و ارادة آزاد انسان، در نهایت کامیاب نبود.