جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نظر علمای دینی که وجود تنوع دینی را اصلی مهم در بین ادیان به شمار می آورند، افراد با ایمان بهتر است دیدگاه انحصارگرایی را کنار بگذارند و جایگزین آن دیدگاهی شمول گرایانه یا کثرت گرایانه را برگزینند. من در عین موافق بودن با حامیان موضع غیر انحصارگرایی، معتقدم نباید عقاید یک انحصارگرا را به آسانی رد کرد، ما برای داشتن یک زندگی که در کمال صلح و آرامش باشد علی رغم باورها و عقاید متفاوتی که وجود دارد، باید بتوانیم روش های خاص خودمان را هم بیابیم. هدف من در این مقاله این است که اصول موجود در درون خود انحصارگرایی را در جهت مدارا و گفتگوی بین دینی برای مقابله با خشونت های دینی مورد بازنگری و بررسی قرار دهم تا رهبران دینی مکتب انحصارگرایی را نسبت به اتخاذ دیدگاهی مسالمت آمیز، بدون خواست وجود تغییری در دیگری دینی ترغیب کنم. آنچه من باید به آن بپردازم این است که ابتدا، بین اشکال مختلف انحصارگرایی تمایز قائل شوم و ثانیا درباره مفاهیم برخی از این اشکال در راستای گفتگوی بین دینی و همزیستی مسالمت آمیز که این روزها به شدت به آن نیاز داریم، بحثی داشته باشم.

ازآنجا که اکثر ادیان دارای ادعاهای مهمی در باب مسئله حقانیت و نجات هستند، رویکرد انحصارگرایانه آنها مانع تحقق گفت­وگوهای عقلانی بین الادیانی می‌گردد. در این زمینه، ظرفیت‌های مناسبی در حکمت متعالیه از منظر دینی وجود دارد که می‌توان آنها را در فرایند گفتگوهای دینی مورد استفاده قرار داد. این ظرفیت‌ها عبارت‌اند از اصالت وجود، تشکیک حقیقت وجود و حرکت جوهری. با نظر به اصالت وجود، در مقام گفتگو با پیروان دیگر سنت‌های دینی، می‌توان اصل اعتقاد به وجود حقیقت الوهی یا خدا را به‌عنوان محور گفتگو قرار داد و چیستی آن را در مرحله دوم لحاظ کرد. با نظر به تشکیک حقیقت وجود، می‌توان نشان داد که پیروان همه ادیان الهی، و بعضاً برخی ادیان غیر الهی، به‌طور تشکیکی از حقانیت دینی بهره‌مند بوده و به میزان بهره‌مندی‌شان، از موهبت نجات هم نصیب خواهند بود. با نظر به حرکت جوهری، می‌توان استدلال کرد که همه یا اکثر دین‌داران مطابق درجه ایمانشان در حال تکامل جوهری به‌سوی خدا هستند و اینکه تا زمان فرارسیدن مرگ، ما هر آن در حال تکامل هستیم. نتیجه آنکه، اصل باور به حقیقت الهی به‌طور تشکیکی برای گفتگو با پیروان ادیان دیگر ارزش زیادی دارد و اینکه چون هر آن در حال تکامل هستیم، هیچ‌گاه نبایستی ادعای تصاحب انحصاری حقیقت مطلق را داشته و به استغنای از دیگری بیندیشیم. براین اساس، حکمت متعالیه قابلیت گشودگی برای گفتگو با همه یا اکثر سنت‌های دینی، و بعضاً فلسفی را دارا است که بایستی با توجه به نیازهای معاصر ما این قابلیت مورد بازاندیشی قرار گیرد.

آموزۀ گزینش ازلی یکی از مسئله­های اعتقادی دین مسیحی است که در طول تاریخ مسیحیت مورد توجه متفکران بزرگی که در بارۀ دین مسیحی تأمل و ژرف اندیشی نموده­اند، بوده است.ویتگنشتاین اگر چه خود در زمرۀ متألهان مسیحی قرارنمی­گیرد، اما به برخی از آموزه­های دینی دل­بسته و دل­مشغول بوده و در آثار متقدم و متأخر خود به آن­ها توجه ویژه نموده است. از جملۀ آن­ها آموزۀ گزینش ازلی است. جنبه­های الهیاتی این آموزه چندان برای او جالب و جاذب نبوده است، بلکه بیش­تر به پیامدهای اخلاقی آموزۀ گزینش ازلی توجه و التفات داشته است. آنچه در این مقاله برای ویتگنشتاین اهمیت دارد و مسئلۀ بنیادی آن شمرده می­شود، نسبت میان ارادۀ آزاد انسان و آموزۀ گزینش ازلی و چگونگی پیوند آن دو است. او سعی می­کند نخست این دو مسئله را واکاوی و آنگاه نقد نماید.

آباء کلیسا در شورای نیقیه به طور ضمنی تأیید کردند که عقل فلسفی می­تواند در قلمرو الهیات وارد شود. قدیس توماس آکوئیناس در همین راستا با استفاده از عقلی که به نور ایمان منور گشته بود فهمی نظام‌مند از عقاید ایمانی ارایه داد. ابزار او یک مابعدالطبیعة پیشرفته در خصوص علیت، یک معرفت‌شناسی و روان‌شناسی منسجم و، مهم‌تر از همه، یک آموزة مشروح در خصوص شباهت وجودی میان خالق و مخلوق بود. بدین ترتیب توماس الهیات عقلانیِ نظام­مندی عرضه کرد که اوج قرن­ها تفکر جمعی آباء کلیسا و حکماء مدرسی محسوب شد. البته او همواره مراقب بود که راز تعالی الهی را حفظ کند و به همین دلیل تأکید می­کرد که علم انسان به خدا به جهل ختم می‌شود. ما نمی­توانیم بدانیم خدا چه هست بلکه فقط می­توانیم دریابیم او چه نیست. اما این اعتراف به جهل به آسانی و در ابتدای تحقیق صورت نگرفت، بلکه نتیجۀ تحقیقی پیچیده و پرزحمت بود. چنین جهلی نوعی علم است. از این رو، الهیات توماس، به رغم ظاهر سلبی‌اش، دارای ارزش معرفتیِ ایجابی است.

در شمارۀ پیشین ترجمۀ قسمت نخست مقاله تقدیم شد که بیشتر بر شرح وقایع مهم زندگی بارت و اهمیت نقش و اندیشۀ او در الهیات قرن بیستم تمرکز داشت. در این مقاله که شامل قسمت دوم و پایانی است، ضمن تکمیل بحث شمارۀ قبل، به خصوصیات آثار بارت، موضع او در قبال مدرنیته و الهیات لیبرالی، و شیوۀ تفسیر آثار بارت پرداخته شده و همچنین به این نکتۀ بسیار مهم توجه شده که در پرتو چاپ آثار منتشرنشدۀ بارت، اکنون می‌توان خوانشی متفاوت و دقیق‌تر از الهیات او داشت و برخی از تعابیر قدیمی کلیشه‌ای را کنار گذاشت. در مقالۀ حاضر، نظر به جزئیاتی که برای خوانندۀ فارسی‌زبان چه‌بسا ملال‌آور و فاقد موضوعیت می‌بود، بر آن شدیم مابقی نوشتار دکتر وبستر را به‌صورت تلخیص و ترجمه تقدیم خوانندگان علاقه‌مند سازیم. ضمناً برای روشن‌شدن برخی از مفاهیم و اصطلاحات خاص الهیاتی و ابهام‌زدایی از آنها، توضیحاتی را به متن افزوده‌ایم.