جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسخه‌هایی که از نیمۀ دوم قرن اول تا اوایل قرن دوم هجری تاریخ‌گذاری شده‌اند، شواهدی مستقیم از سنت‌های کتابت در جوامع نخستین مسلمانان به دست می‌دهند و اطلاعات موجود در منابع مکتوب که حدود دو قرن متأخر از این اسناد هستند را کامل‌تر و غنی‌تر می‌سازند. «مصحف مشهد رضوی» (Codex Mashhad)، یکی از مهم‌ترین اسناد مادی به‌جامانده از سدۀ نخست هجری است که کمک شایانی به بهبود شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در صدر اسلام خواهد داشت. این اثر با خط حجازی کهن و ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵٪ متن قرآن را در بر دارد. این مصحف متشکل از دو نسخۀ قرآنی به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ است که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. پژوهش حاضر با روش گزارشی-مروری به «مصحف مشهد رضوی و آراء قرآن‌پژوهان غربی درباره اصالت و اهمیت آن» می‌پردازد. ویژگی‌های کلی متنی در مصحف مشهد رضوی، نشان از کتابت احتمالی متن آن در مدینه دارد. ویژگی‌های املایی و سالیابی نسخه بر اساس آزمایش‌های کربن ۱۴، نشان می‌دهد که این مصحف متعلق به نیمۀ دوم قرن اول هجری است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قدمت بسیار خوب این نسخه و کامل بودن آن (۹۵٪) سبب شده است که بتوان آن را بهترین شاهد بر سست‌بنیانی دیدگاه تجدیدنظرطلبان مبنی بر پیدایش قرآن در اواخر سدۀ دوم و اوایل سدۀ سوم هجری دانست. افزون بر این، سایر ویژگی‌های منحصر به‌فرد این نسخه، نوعی از انتقال متن قرآن را که تاکنون فقط در فرضیه‌ها مطرح بود، عیناً آشکار کرده و زمینه‌ای جذاب برای مطالعات آینده درباره نسخه‌های کهن قرآن کریم برای پژوهشگران این حوزه فراهم کرده است. قرآن‌پژوهان بزرگی چون نیکلای سینای، فرانسوا دِروش، مایکل کوک، غانم قدوری الحمد، محسن گودرزی و الئونور سلار نیز اهمیت این مصحف و قدمت آن را مورد تأیید قرار داده‌اند.

شبهه وامداری قرآن از عهدین یکی از مهم‌ترین محورهای بحث مستشرقان است که در دوره‌های اخیر، به‌طور هدفمند و برجسته از سوی پژوهشگرانی همچون گایگر، نولدکه، مونتگمری وات، یوسف دره حداد، ریچارد بل و دیگران مطرح شده است. یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری این برداشت نادرست درباره پیامبر اسلام| و اقتباس قرآن از عهدین، وجود مطالب ضعیف و نادرست در برخی منابع اسلامی و همچنین نفوذ روایات اسرائیلی در تفاسیر اهل سنت است. این امر زمینه‌ای را برای مستشرقان فراهم کرده تا از آن به‌عنوان مستمسکی برای طرح شبهات خود بهره ببرند. ازاین‌رو، پرسش اصلی این پژوهش آن است که نقش روایات تفاسیر طبری و بغوی در استنادات مستشرقان به شبهه وامداری قرآن چیست؟ یافته‌های تحقیق، که با روش توصیفی-تبیینی و به‌شیوه اسنادی انجام شده است، نشان می‌دهد که تفاسیر طبری و بغوی از جمله منابع مرجع مستشرقان بوده و در موضوعاتی همچون اقتباس احکام و اخلاق، تعلیم‌دهندگان پیامبر، وجود واژگان بیگانه در قرآن، داستان‌های تاریخی مشترک و تأیید برخی روایات مرتبط با قصص قرآنیِ برگرفته از عهد قدیم، به تقویت این شبهه دامن زده‌اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که هر دو تفسیر در شکل‌گیری این شبهه مؤثر بوده‌اند، اما میزان تأثیرگذاری تفسیر بغوی در مقایسه با تفسیر طبری به‌مراتب کمتر است.

ترجمه قرآن به زبان‌های مختلف، به‌ویژه انگلیسی، توسط نومسلمانان و غیرمسلمانان، نقش بسزایی در معرفی آموزه‌های اسلامی به مخاطبان جهانی ایفا کرده است. این ترجمه‌ها، با توجه به زمینه‌های فرهنگی و دینی مترجمان، می‌توانند تفاوت‌های چشمگیری در انتقال مفاهیم قرآنی ایجاد کنند. اهمیت بررسی این نوع ترجمه‌ها در آن است که، به‌رغم ظاهر مشابه، تفاوت‌های معنایی و زبانی در آنها می‌تواند بر فهم و تفسیر مخاطبان تأثیر بگذارد. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر بررسی سه ترجمه انگلیسی اُم محمد، بالنتین ایروینگ و توماس کلییری از سورۀ ماعون و کشف تفاوت‌های آنها و تبیین و تحلیل نقاط قوت و ضعف آنها از این رهگذر است. برای رسیدن به پاسخ سوال مد نظر، از روش تحلیل تطبیقی بر پایه معیارهایی همچون دقت در انتقال معنا، سبک نگارش و وفاداری به متن اصلی استفاده شده است. بنابراین، ابتدا ویژگی‌های ادبی و نگارشی هر ترجمه ذیل آیه مربوطه تبیین و بررسی شده و سپس از رهگذر مقایسۀ سه ترجمه، بهترین و مناسب‌ترین ترجمه انتخاب شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ترجمه اُم‌محمد به لحاظ دقت در انعکاس معنای دقیق کلمات و مفاهیم قرآنی برتری دارد، اما زبان آن نسبتاً پیچیده است. ترجمه بالنتین ایروینگ به روانی و سادگی زبان گرایش داشته، اما در برخی موارد از دقت معنایی آن کاسته شده است. ترجمه توماس کلییری نیز تلاشی موفق در حفظ تعادل میان دقت و سهولت درک برای مخاطب انگلیسی‌زبان داشته، اما در بعضی موارد تفسیرگرایانه عمل کرده است.

محمد ارکون، از قرآن‌پژوهان نوگرای اسلامی، خواستار تجدیدنظر در تفاسیر سنتی قرآن و ارائه بینشی نو بر اساس مبانی و روش‌های مدرنیستی و زبان‌شناختی است. او در کتاب القرآن من التفسیر الموروث إلى تحلیل الخطاب الدینی با اصالت‌دهی به زبان، نقد عقل اسلامی، نفی حقیقت ثابت و ابدی قرآن، و انسانی‌سازی متن مقدس، تلاش کرده است تفسیری متفاوت از سوره‌های قرآن، ازجمله سوره مبارکه فاتحه، ارائه دهد. این پژوهش، با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به بررسی تفسیر زبان‌شناختی ارکون از این سوره پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تحلیل وی، به‌دلیل نقص‌های اساسی در روش‌شناسی، تاریخ‌نگاری، ادبیات، و تفسیر، از کارایی لازم برخوردار نیست. وی در تفسیر خود، مفاهیم قرآنی را به‌صورت سطحی بررسی کرده و از روش‌های زبان‌شناختی به‌شیوه‌ای ساده‌انگارانه بهره برده است. ازاین‌رو، رویکرد جدید ارکون نتوانسته است دریچه‌ای نو به معارف قرآنی بگشاید یا معانی جدیدی فراتر از تفاسیر پیشین ارائه دهد.

نوشتۀ حاضر به تحلیل و نقد مدخل «حبّ» (Love and Affection)، اثر خاورشناس فرانسوی دنیس گریل (Denis Gril) در دایرةالمعارف قرآن لیدن می‌پردازد. گریل محبت خداوند به انسان، محبت انسان به خدا و دیگر انسان‌ها و محبت میان زن و مرد را با کلیدواژگان «حَبّ» و «وُدّ» در قرآن بررسی کرده و خداوند متعال را منشأ و غایت محبت دانسته است؛ با این‌ حال، وی محبت را به دایرۀ مؤمنان محدود می‌کند. پژوهش حاضر، با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی-تحلیلی، در پی روشن‌ ساختن مراد خداوند از مفهوم محبت در قرآن و پاسخ به پرسش‌ها و شبهاتی است که ممکن است در مطالعۀ مدخل «حبّ» به ذهن مخاطبان خطور کند. از نقاط قوت مقالۀ گریل می‌توان به انتخاب دقیق کلیدواژگان، تلاش در گردآوری و دسته‌بندی آیات، پرهیز از دخالت‌دادن سنت و دیدگاه مفسران در تحلیل آیات، منشأ دانستن ارادۀ الهی در تحقق محبت، و تأکید بر لزوم سازگاری محبت با ایمان برای رسمیت‌یافتن آن اشاره کرد. با این‌ حال، مقاله از برخی کاستی‌ها نیز رنج می‌برد؛ از جمله، عدم رعایت انسجام منطقی، خروج از بحث، و نبودِ جمع‌بندی مشخص. در بُعد محتوایی نیز، بی‌توجهی به معنای لغوی «محبت» و «مودت»، فقدان تحلیل از معنای محبت در خداوند، نداشتن تصویری روشن از ارادۀ الهی در تحقق محبت، بی‌توجهی به مراتب محبت، معارض دانستن محبت انسان به خدا با محبت دنیا، و ادعای توجه اندک قرآن به محبت در روابط زن و مرد، از ضعف‌های مقاله به شمار می‌رود. پژوهش حاضر، با ارائۀ گزارشی ساختارمند از مقالۀ گریل، تبیین معنای لغوی کلیدواژگان، بررسی حقیقت محبت و ارادۀ الهی، تحلیل مراتب محبت، و تشریح جایگاه محبت در روابط زن و مرد، می‌کوشد تا کاستی‌های مقاله را برطرف کرده و آن را برای مخاطبان تکمیل کند.

نقد فرمی که پلی میان رویکرد تاریخی و رویکرد ادبی است، یکی از پرکاربردترین روش‌های فهم قرآن به ویژه در میان خاورشناسان محسوب می‌شود. در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی و کتابخانه‌ای انجام شده، نگارندگان به دنبال درک این مسئله هستند که نقد فرمی برای تحلیل متن قرآن، چه مبانی و نتایجی دارد. آن‌ها ابتدا به بررسی مفهوم‌شناسی، هدف و مراحل این روش پرداخته و سپس در مرحله دوم، کاربست این روش در قرآن توسط آنگلیکا نویورت را تبیین می‌کنند. نویورت در نقد فرمی قرآن به «توجه به وجه شفاهی قرآن»، «جدا کردن واحد و تعیین گونه ادبی» و در نهایت «بازسازی شرایط تاریخی» پرداخته است. در مرحله «جدا کردن واحد و تعیین گونه ادبی»، مرزبندی واحدهای قرآنی از طریق «گونه‌شناسی آیات» و توجه به «تکرار آیات» انجام می‌شود. به اعتقاد او، آیات قرآنی به تک‌بخشی، چندبخشی و آیات با بند پایانی تقسیم می‌شوند و آیات تک‌بخشی شامل خوشه‌سوگندها و نیایش‌های توحیدی هستند. مرحله «بازسازی شرایط تاریخی» از نظر نویورت، در چهار بخش بازسازی شرایط تاریخی سوره‌های ابتدایی، میانی مکی، مکی متاخر و سوره‌های مدنی انجام می‌شود. کاربست نقد فرمی درباره قرآن می‌تواند مفید باشد، اما از نقدهای وارد بر این روش می‌توان به غفلت از پیچیدگی‌های ایدئولوژیک در زمینه تاریخی متن یا مفروضات مفسران، غفلت از ویژگی‌های واحدهای ادبی شفاهی طولانی و پیچیده، نداشتن اطلاعات کافی از زمینه اجتماعی متن و شکل‌گیری فرضیه‌های بدون دلیل، بی‌توجهی به تفسیرهای زندگینامه‌ای یا روانشناختی و غفلت از شکل نهایی متن و نقد بلاغی اشاره کرد.

اسطوره در قرآن و اسطوره‌انگاری گزاره‌ها و مفاهیم قرآنی از جمله مباحثی است که خاورشناسان با رویکردها و روش‌های گوناگون به آن توجه کرده‌اند. ویلیام مونتگمری وات از اسلام‌پژوهانی است که به بررسی انگاره‌ها و گزاره‌های قرآنی پرداخته و می‌کوشد این گزاره‌ها را با خوانشی اسطوره‌ای تبیین کند. وی از توصیف و تبیین حقیقت دین و گزاره‌های آن به زبان ثانوی، به اسطوره تعبیر می‌کند و معیار واقعی بودن آنها را اثرگذاری بر زندگی باورمندان می‌داند. او با تکیه بر اصول روش‌شناختی رویکرد پدیدارشناسی به بررسی این موضوع پرداخته است. خودمختاری یا استقلال امر قدسی و بهره‌گیری از روش تاریخی و تجربی از جمله اصول روش‌شناختی این رویکرد است. این مقاله می‌کوشد با توجه به اصول یادشده، دیدگاه وات دربارۀ اسطوره در قرآن را بررسی و به‌صورت مطالعۀ موردی ارزیابی کند. موضوعاتی که این مقاله به نقد و بررسی آنها می‌پردازد عبارتند از: 1. زبان نمادین و تصویری؛ 2. ارائۀ معیاری متفاوت برای سنجش واقعی‌بودن یک گزاره که از آن به ثمرات دین تعبیر شده است؛ 3. ارائۀ تعریفی متفاوت از وحی و وحیانی بودن قرآن که به آمیخته شدن آن با بافت و تجربیات پیامبر می‌انجامد.

از جمله مباحث کلیدی در حوزه مطالعات تفسیری، بررسی روش‌های تفسیر قرآن کریم است که در سنت علمی اسلامی تحت عنوان «اتجاهات تفسیری» و در ادبیات انگلیسی با اصطلاح «Approaches to Interpretation» شناخته می‌شود. شناخت این روش‌ها برای مفسران و قرآن‌پژوهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا هر یک از این گرایش‌ها بر مبانی معرفتی و اصول روش‌شناختی متفاوتی استوار بوده و تأثیر مستقیمی بر نوع برداشت از متون دینی دارند. در این میان، آثار مستشرقان به‌ویژه در زمینه مطالعات تفسیری قرآن، همواره از منظر نقد و بررسی مورد توجه پژوهشگران مسلمان قرار گرفته است. یکی از آثار شاخص در این حوزه، کتاب «گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان» تألیف ایگناس گلدتسیهر است که به دلیل جامعیت نسبی در تحلیل رویکردهای تفسیری و همچنین جایگاه خاص آن در سنت خاورشناسی، موضوع مطالعات انتقادی متعددی قرار گرفته است. بررسی موشکافانه دیدگاه‌های گلدتسیهر به‌ویژه در حوزه «تفسیر روایی» که به‌عنوان نخستین و یکی از بنیادی‌ترین روش‌های تفسیری در میان مسلمانان شناخته می‌شود، از اهمیت خاصی برخوردار است. گرچه تحلیل‌های او در این زمینه حاوی نکات قابل تأملی است، اما میزان و عمق اشکالات نظری و روش‌شناختی در آرای وی به اندازه‌ای است که پذیرش نتایج پژوهشی او را با چالش‌های جدی مواجه می‌سازد. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و با اتخاذ رویکردی انتقادی، به گردآوری و تحلیل نظام‌مند داده‌ها پرداخته و دیدگاه‌های گلدتسیهر پیرامون تفسیر روایی را از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تحلیل‌های او نه‌تنها از کاستی‌های جدی در مبانی معرفتی رنج می‌برد، بلکه دقت علمی لازم را نیز ندارد. از مهم‌ترین نقاط ضعف دیدگاه گلدتسیهر در این حوزه می‌توان به عدم درک صحیح از مبانی تفسیر روایی، برداشت‌های سطحی و نادرست از متون، ارجاعات غیرمستند و گاه تحریف‌شده، و تأثیرپذیری از پیش‌فرض‌های ایدئولوژیک اشاره کرد. این موارد، در مجموع، موجب شده است که ارزیابی وی از تفسیر روایی از دقت علمی لازم برخوردار نباشد و استنتاج‌های او در این زمینه فاقد اعتبار پژوهشی کافی تلقی گردد.

اوری روبین در مقالۀ «برائت: مطالعه‌ای پیرامون تعدادی از آیات قرآنی» گسترش اسلام را از راه قتال فرض کرده و با تفسیری که از آیات آغازین سورۀ توبه ارائه می‌دهد، مؤلفه‌هایی از روابط مسلمانان با مشرکان را در عصر پیامبر| چنین برمی‌شمارد: لغو یک‌جانبۀ همۀ پیمان‌های پیامبر و مشرکان وفادار به عهد و فرمان جنگ با آنان پس از مهلت چهارماهه (آیات 1، 2 و 4)؛ فرمان نبرد با مشرکان غیرهم‌پیمان در هر زمان و مکان و برداشتن حرمت جنگ در ماه‌های حرام و مسجدالحرام (آیۀ 3)؛ نسخ آیات عفو و گذشت با آیۀ سیف و فرمان جنگ با همۀ مشرکان (آیۀ 5)؛ پیمان پیامبر با مشرکان در دوران ضعف مسلمانان (پیش از نبرد تبوک) و لغو آن در دوران قدرت مسلمانان (پس از نبرد تبوک). دیدگاه روبین، تصویری خشونت‌آمیز از اسلام ارائه می‌دهد که یکی از زمینه‌های اسلام‌هراسی در روزگار کنونی به شمار می‌رود؛ از این‌رو، بررسی و نقد چنین رویکردی بایسته است. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به نقد دیدگاه روبین می‌پردازد و با تأکید بر متن آیات برائت، نشان می‌دهد که بر پایۀ این آیات، مسلمانان مأمور بودند با مشرکان پیمان‌شکن و متجاوز پس از گذشت ماه‌های حرام بجنگند و در برابر مشرکان وفادار به پیمان و غیرمتجاوز، به پیمان‌ها پایبند باشند. بر بنیاد این تفسیر، آیات برائت با آیات صلح سازگار و قابل جمع است و نظریۀ نسخ این آیات درست به نظر نمی‌رسد.

از زمان ابداع واژه بینامتنیت توسط ژولیا کریستوا تا کنون، این مفهوم دستخوش تغییرات گوناگونی شده است؛ برخی به اشتباه آن را در امتداد نقد منبع دانسته و برخی چون ژرار ژنت در گسترش و تکمیل معنای آن کوشیده­اند. در سالهای اخیر رهیافت بینامتنی بیش از پیش به حیطه تفسیر قرآن کریم ورود پیدا کرده است. از جمله افراد شاخص در این زمینه گابریل رینولدز است که به دنبال یافتن راهی برای فهم بهتر قرآن، استفاده از زیرمتن بایبلی را پیشنهاد داده است. این پژوهش با استفاده از شیوه توصیفی-تحلیلی، نخست به شرح و تبیین انواع بینامتنیت و کاربرد آن در تفسیر قرآن پرداخته و سپس به طور خاص نظریه گابریل رینولدز را در خصوص ارتباط بینامتنی قرآن و بایبل تشریح خواهد نمود. نتایج حاصله نشان می­دهد بر خلاف تصور برخی رینولدز به دنبال اثبات اقتباس قرآن از متون مقدس نیست و نوع رویکرد و نحوه استفاده او از بایبل در راستای فهم قرآن، منطبق با بینامتنیت ضمنی از دیدگاه ژنت است.