جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

البانی به عنوان برجسته‌ترین شخصیت حدیث‌شناس سلفی معاصر در میان جریان‌های سلفی شناخته می‌شود و نظرهای وی مورد توجه مجامع علمی سلفیون قرار دارد. سلفی‌گری البانی با وجود اشتراکات و هم‌گرایی زیادی که با سایر سلفیون در تفکر و رویکرد دینی دارد، از جهات متعددی نیز با آنها اختلاف دارد و دچار واگرایی است. بر این اساس، در این مقاله، مسئله هم‌گرایی و واگرایی اندیشه و رویکرد سلفی علمی البانی با سایر جریان‌های سلفی با روش پژوهش کتابخانه‌ای بررسی شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که سلفیت علمی البانی در محورهای اصلی و هویت‌ساز سلفیت با جریان‌های سلفی هم‌گراست. درمقابل، بعضی از اندیشه‌ها و نظرهای البانی همچون مخالفت با ابن‌تیمیه در بعضی از نظرها، نفی جایگاه علمی خاص برای محمد بن عبدالوهاب، اختلاف در مذهب و نظرهای فقهی و مخالفت با تکفیرگرایی و سیاست‌گریزی وی موجب اختلاف و واگرایی با بعضی از جریان‌های سلفی شده است.

مسئله این پژوهش نقد کتاب هرمنوتیک، کتاب و سنت مجتهد شبستری است. نقد دیدگاه‌های وی به روش توصیفی ـ تحلیلی به دو بخش تقسیم می‌شود: نقد پیش‌فرض‌های برون‌دینی او با نگاه کلی به مقوله دین و نقد آرای خاص درون‌دینی او به‌ویژه مرتبط با قرآن و سنت. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آرای مجتهد شبستری به سبب خوش‌بینی به نظرهای هرمنوتسین‌های غربی و درمقابل، بدبینی به جامعه سنتیِ دینی، توأم با دغدغه کشاندنِ دین به عرصه زندگی، شاذ و گاهی التقاطی به نظر می‌آید. در بخش نخست نقد مبنایی دیدگاه‌های او، نسبیت‌گرایی، محدود‌انگاری کارکردهای دین، عدم اعتقاد به فطری بودن دین، نگاه برون‌دینی او به مقوله‌های دینی را دچار چالش جدی می‌سازد. غیرمعرفت‌بخش خواندن گزاره‌های قرآن و اجتهادی دانستن تفسیر قرآن به قرآن و ظنی دانستن دلالت سنت از دیدگاه‌های خطاکارانه مجتهد شبستری در کتاب یادشده است که نقد مبنایی بر آن در این مقاله وارد شده است.

یکی از مسائل مهم خداشناسی شناخت ذات باری‌تعالی است که در متون دینی از تفکر و تعقل در این زمینه منع شده است. این ممنوعیت سبب شده است سؤالاتی درباره فلسفه نهی و منع از خردورزی در ذات خدا ایجاد شود. مسئله این تحقیق بررسی تطبیقی فلسفه منع از خردورزی در ذات خدا در دو رویکرد عقل‌گرایانه و ظاهرگرایانه است. روش تحقیق در این پژوهشِ مسئله‌محور نظری است و به توسعه داده‌های پیشینی می‌پردازد. اطلاعات موردنیاز این تحقیق از طریق مطالعه کتابخانه‌ای و به‌ویژه در متون دینی و تحلیل عقلی اصطیاد شده است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که فلسفه‌های معرفتی (دلیل‌گرایانه) که به ادراک‌ناپذیری ذات خدا و محدودیت عقل در شناخت ذات خدا دلالت دارند و فلسفه‌های غیرمعرفتی (علت‌گرایانه) که از ایجاد مشکلات و پیامدهای ناگوار و اختصاص منع از تفکر به غیرمتخصصان حکایت دارند موجب شده‌اند متون دینی به منع از تفکر در ذات الهی بپردازند.

از دغدغه‌های مهم متعاطیان حوزه کلام جدید، فلسفه دین و فلسفه اخلاق تحلیل رابطه دین و اخلاق است. دنیل دنت با نگاهی منفی‌نگرانه به مباحث این حوزه دامن زده است. او به بیان کارکردهای مثبت اخلاقی دین از سوی حامیان دین اشاره می‌کند و آنها را در چند محور به بحث می‌گذارد که از جمله آنها رابطه دین با سلوک اخلاقی است. درمجموع نگاه دنت نگاهی منفی به کارکرد اخلاقی دین است. بدین‌رو، مسئله تحقیق پیش رو بررسی و رصد نقدهای دنت به کارکرد دین در حوزه سلوک اخلاقی و ارزیابی آن با الهام از دیدگاه حکمای اسلامی است. روش تحقیق در مقام گردآوری کتابخانه‌ای و اسنادی و در مقام داوری تحلیلی ـ عقلی است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که استانداردهای علمی مؤید دیدگاه دنت نیست و او به‌رغم شعار علم‌گرایی، ضوابط تحقیق و بی‌طرفی علمی را در بحث رعایت نکرده است. قضاوت‌های او غالباً نادرست، آمیخته به انواع مغالطات و کژتابی‌ها و فاقد وجاهت معرفتی لازم است.

مسئله این پژوهش اکتشاف مهم‌ترین برون‌دادهای کاربست توقیت بی‌ضابطه در منجی‌گرایی زرتشتی است. پیشوایان دینی زرتشتی در عصر اسلامی، هزار سال پس از سقوط شاهنشاهی ساسانی را به عنوان زمان ظهورِ سوشیانت (منجی نهایی) می‌خواندند؛ لیکن این سخن واقع نشد و این توقیت بی‌ضابطه زخمی بر پیکر دین زرتشتی و موجب رکود تمدنی آن شد. این تحقیق روش تبیینی ـ تحلیلی را در پردازش محتوا مبنا قرار داده و برحسب دستاورد یا نتیجه تحقیق از نوع توسعه‌ای ـ کاربردی و به لحاظ نوع داده‌های مورداستفاده، تحقیق کیفی است. روش گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه‌ای است و در استکشاف از توصیف بهره برده شده است. نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده‌های جمع‌آوری‌شده نشان می‌دهد «خودباختگی فرهنگی»، «بی‌اعتمادی به میراث هزارساله»، «پدیداری خلأ هویتی» و «عدم کنشگری تمدنی» مهم‌ترین برون‌دادهای کاربست توقیت بی‌ضابطه در سنت زرتشتی است.

بسیاری از متکلمان و اندیشمندان اسلامی بر این باورند که معجزه در اثبات ادعای انبیا معرفت‌بخش است؛ هرچند در گستره دلالت و میزان معرفت‌بخشی اختلافات گسترده‌ای دارند. در این میان اکثریت ایشان بر این عقیده‌اند که دلالت معجزه، به صورت برهانی و یقینی است و برای اثبات آن به ادله گوناگونی ازجمله «دلیل حکمت» روی آورده‌اند. هرچند این دلیل با تقریرها و تبیین‌های متعددی از سوی متکلمان و اندیشمندان اسلامی مورد توجه بوده و عمدتاً خالی از هرگونه اشکالی دانسته شده، اما به نظر می‌رسد چالش‌هایی در مسیر اثبات آن وجود دارد که حداقل در برخی موارد بی‌پاسخ مانده است. بر این اساس، با روش تحقیق کتابخانه‌ای مسئله تبیین دقیق این دلیل و ارزیابی چالش‌های ناگفته درباره آن بررسی شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که نمی‌توان از دلیل حکمت به‌تنهایی برای اثبات برهانی بودن دلالت معجزات استفاده کرد.

مسئله امامت یکی از مهم‌ترین مسائلی است که از دیرباز در بین مسلمانان مطرح بوده است. عدم شناخت حقیقت امامت ریشه بسیاری از اختلاف‌نظر‌هاست. علامه طباطبایی با شیوه تفسیر قرآن به قرآن حقیقت امامت را «هدایت به امر الهی» معرفی می‌کند. برخی متأخرین به این نظریه ابتکاری علامه اشکال‌هایی وارد کرده‌اند. در مهم‌ترین این اشکال‌ها با تقریر‌های مختلف، دیدگاه علامه مخالف قرآن و روایات شمرده شده است. بنابراین، مسئله تحقیق نقد این دسته از شبهات با روش کتابخانه‌ای و تحلیل داده به شیوه تحلیلی ـ توصیفی است. ازجمله یافته‌های پژوهش اثبات سازگاری دیدگاه علامه با ظاهر آیات قرآن با توجه به تفسیر آیه 124 سوره بقره به همراه آیه 73 سوره انبیاء است. روایاتی که مخالف دیدگاه علامه شمرده شده است، اشاره به شئون امامت دارد و حقیقت امام محسوب نمی‌شود. امر تشریعی نیز برخاسته از وجود امر تکوینی برای ائمه است. پس امام افزون بر هدایت ظاهری، دارای تصرف تکوینی و هدایت ایصالی نیز هست.

برخی محققان معتقدند جاودانگی عذاب‌های اخروی با رحمت خداوند سازگار نیست. ازاین‌رو، خلود نه به معنای جاودانگی بلکه به معنای مدت طولانی است. در برابر این دیدگاه این سؤال مطرح می‌شود که «آیا همه افراد برای نجات قابلیت جذب رحمت الهی را دارند؟» «عدم دسترسی عقل انسان به مقدمات لازم برای تشکیل برهان و اثبات همه جزئیات قیامت»، «قابل اعتماد بودن قرآن کریم در خبر دادن از این جزئیات» و غیره نشان می‌دهند بررسی این سؤال از دیدگاه قرآن کریم ضروری است. بررسی تحلیلی آیاتِ مربوط به توبه منافقان نشان می‌دهد با وجود برخورد رحیمانه خداوند با آنان، بعد از توبه همراه با مؤمنان خواهند بود، نه جزو مؤمنان. همچنین با وجود تمام بودن فاعلیت خداوند در بخشش و گستردگی رحمت الهی، خداوند در آیاتی به‌طور مطلق اعلام می‌کند که مشرکان و کافران را نمی‌بخشد. تحلیل چرایی این دو دسته از آیات حاکی از آن است که منافقان، مشرکان و کافران قابلیت لازم جهت دریافت رحمت خداوند برای تغییر ماهیت را ندارند.