جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله مطالعه ای است با مداقّه بر سی‌وهفتمین رسالۀ اخوان الصفا (در ماهیت عشق) و این اثر را با رسائل فیلسوفان مسلمان، ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا، نمایندگان پیشگام و شاخص مکاتب مشاء، اشراق و حکمت متعالیه به‌ترتیب در باب عشق مقایسه می‌کند. ممیزۀ اساسی رویکرد اخوان، باور و برداشت مثبت آنها از عشق میان انسان‌ها، ازجمله مؤلفه‌های عاشقانه و زناشویی آن است. چنین عشقی کاملاً تحت اختیار و انقیاد انسان نیست؛ کرات سماوی نیز تأثیر خویش را اعمال می کنند. اخوان الصفا مدعی اند جامعه و تمدن به سبب عشق رونق می-گیرد و کام می یابد و بر خلاف بسیاری دیگر بر آن‌اند که عشق الهی یا حقیقی را با عشق میان ابنای بشر سازگاری دهند. باآنکه اخوان فواید عشق انسانی و روابط زناشویی را ارج می نهند، ابن‌سینا آنها را زیان‌بار می‌داند و سهروردی موجب پریشانی خاطر. ملاصدرا با تأثیر از اخوان الصفا و نیز شیخ الرئیس، موضعی میانه دارد.

ظرفیت ‏ها و بن‏ مایه‏ های تفکر شیعی و فرهنگ ایرانی در طول سده ‏های پیاپی بخش مهمی از ظرفیت ‏های حوزه ‏های علمیه را به سمت‌وسوی علوم عقلی و درنتیجه شکل‏ گیری گفتمان‏ ها و جریان‏ های عقل ‏گرا سوق داده است. اگر در سده ‏های پیشین شاهد ظهور اخلاق کلامی و جریان ‏های اخلاق فلسفی جالینوسی، افلاطونی، ارسطویی و فیثاغوری - هرمسی و امتداد اخلاق خردگرای ایرانی بوده‏ ایم، در سدۀ حاضر حوزه‌های علمیه به منظور مواجهه نقادانه با آثار فلسفۀ اخلاقی و کاربردی اندیشمندان مغرب‌زمین و بن‏ مایه ‏ها و پیامدهای گاه متفاوت یا متعارض آن با نگرۀ دینی و در ادامه با هدف حل مسائل عینی مورد نیاز جامعۀ اسلامی به عرصۀ کاوش‏ های عقلی انتزاعی و انضمامی در دانش اخلاق روی آورده ‏اند. حاصل این تکاپوی حقیقت‏ جویانه، ورود بخشی از نخبگان حوزه‌های علمیه به دانش ‏هایی مانند فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ علم اخلاق، اخلاق کاربردی، روان‌شناسی اخلاق، تربیت اخلاقی و جامعه‌شناسی اخلاق بوده است. رهاورد کاوش ‎های عقلانی اخلاق ‎پژوهان معاصر ایران را می‌توان در قالب چهار نوع عقلانیت اخلاقی، صورت‎ بندی و تبیین کرد: برخی از این کاوش‎ ها تک‎رشته‎ ای و برخی دیگر میان‎ رشته ای هستند؛ پاره‎ای از عقلانیت قیاسی و بعضی دیگر از عقلانیت تجربی بهره می‎ برند؛ گروهی بر میراث اخلاقی مسلمانان و دستمایه‌های کلامی و حکمی آن تکیه زده‌اند؛ بعضی به بازخوانی و بازنگری فلسفۀ اخلاق در سنت یونانی و مسیحی توجه کرده ‏اند. ترسیم اطلس اخلاق‌پژوهی ایران معاصر امری بایسته است. ترسیم این اطلس بدون شناخت نمایندگان و آثار برجستۀ جریان‏ های اخلاق ‏‏پژوهی حوزۀ علمیه میسور نیست.