جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیوۀ مواجهه با عناصر ثابت و متغیّر، از موضوعات اصلی گونه‌شناسی اسلام سنّتی است. با قبول این انگاره که احکام شرعی تابع مصلحت و مفسده نفس‌الامری‌اند و نقش انکار‌نشدنی شرایط زمانی - مکانی در تبدّل قلمرو عناصر ثابت و متغیّر وجود دارد، این مسئلۀ فرعی پیش می‌آید که دامنه احکام ثابت و متغیّر در طیف‌های اسلام سنّتی تا کجاست؟ و چه مرزی میان احکام ثابت و متغیّر وجود دارد؟ آیا قلمروهای متفاوتی برای عناصر ثابت و متغیّر در این گفتمان ترسیم‌شدنی است؟ آیا می‌توان حدود و ثغور مشخصی را برای این عناصر ترسیم کرد؟ و دامنه تغییر در ثوابت در چه حوزه‌هایی است؟ پژوهش پیش‌رو ضمن تمرکز بر ارزیابی حدیث نبوی «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یوْمِ اَلْقِیامَةِ» و تحلیل آثار مترتب بر این حدیث، بر آن است که شیوۀ مواجهه طیف‌های سه‌گانه سنّتی را با روش توصیفی - تحلیلی بررسی کند و روش‌شناسی آنها را تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد طیف محافظه‌کار سنّتی به فربهی عناصر ثابت و نحافت عناصر متغیّر ملتزم هستند و طیف مقاصدی سنّتی، با نگاه جامع‌الاطراف به عناصر متغیّر به قلمرو نحیف عناصر ثابت و توسعه دایره متغیّرات التزام دارند؛ از این‌رو از ارائه راه‌حل‌های جدید برای کنش فعّالانه به چالش‌های پیش‌روی اسلام و مدرنیته بهره می‌برند.

خِرد، برترین ویژگی انسان است که وی را از دیگر آفریده‌ها متمایز می‌کند و به او لقب «اشرف مخلوقات» داده است. برخی از فیلسوفان و عارفان آن را پیوسته با کارهایی که منافع ملموس و مادی نداشته باشد، مخالف می‌دانند؛ در‌حالی‌که برخی دیگر آن را در کنار شریعت، ملاک راه سلوک و میزان کشف پذیرفته‌اند. سنایی از جمله عارفان مشهور سده ششم، در اثر مشهور خود سیر العباد الی المعاد، سیر خِرد در مراحل سلوک را به گونه‌ای نشان داده است. در این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، این موضوع را بررسی کرده‌ایم و نشان داده‌ایم که سیر خِرد در سیر العباد، گاه آن را ناشناختنی معرفی می‌کند و از نفس عاقله، یعنی «پیر و مرشد» خود می‌خواهد تا خود را معرفی کند؛ وی نیز خود را فرزند عقل کلّ معرفی می‌کند که نخستین آفریده خداست و از سنایی می‌خواهد پا بر سر طبایع حیوانی بگذارد تا از عالم بهیمی به عالم فرشتگان برسد. سرانجام باید گفت در این اثر، عشق همسفر همیشگی سنایی و فروتر از عقل است و در‌واقع می‌توان چنین استنباط کرد که این خِرد است که پس از سیر خود در مسیر سلوک و درک شناخت، بدل به عشق شده است.

تکفیر مسلمانان مهم‌ترین معضل دینی و اجتماعی است که جامعه اسلامی از صدر اسلام تا کنون به آن مبتلا بوده است و بسیاری از عالمان کوشیده‌اند راهکارهایی برای خروج از این مشکل ارائه کنند. محمد غزالی عالم برجسته قرن پنجم نیز با نگارش کتاب فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه در این مسیر گام گذاشته است. هدف این مقاله، تحلیل و روشن‌کردن ابعاد نظریه‌پردازی غزالی برای برون‌رفت از معضل تکفیر است. این نوشتار، به این پرسش اصلی می‌پردازد که ایده‌های غزالی برای حل مشکل تکفیر چیست؟ این مقاله با روش کتابخانه‌ای و با توصیف و تحلیل محتوای این کتاب، به دسته‌بندی و نقد ایده‌ها و راهکارهای غزالی و تأثیرگذاری آنها در بازداری از تکفیر می‌پردازد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد غزالی در این کتاب با ارائه و تبیین قانون تأویل، به تبیین تفاوت مقام «اختلاف در دین» با «مخالفت با دین» می‌پردازد و اظهارنظرهای اجتهادی را که به تکذیب سخن پیامبر (ص) نمی‌انجامد، موجب تَعلُّق عنوان کفر نمی‌داند. بر این اساس غزالی اگرچه بعضی از مذاهب اسلامی را خطاکار یا بدعت‌گذار می‌داند، آنان را در دایره و حدود دین اسلام می‌داند و با تکفیر آنها مقابله می‌کند. البته غزالی در این کتاب بر موضع خود در برابر تکفیر فلاسفه تأکید می‌کند و سخنان آنان را تکذیب سخن پیامبر (ص) می‌داند. غزالی در ظاهر جایگاه عقل را مقدم بر نقل می‌داند و برای حفظ شأن حکم عقل، قانون تأویل را تبیین می‌کند؛ ولی او در جایگاه یک عالم منتسب به مکتب کلامی اشعری در ماده قیاس برهانی، نقل را اصالت می‌دهد و هر قیاسی را که این ماده نقلی در آن نباشد، غیربرهانی می‌داند. این موضوع مهم‌ترین عامل مواجهه تکفیری او با فلاسفه است.

دین مبین اسلام با دعوت جهانی خود، مدعی گسترش این آیین حیات‌بخش به سراسر جهان است و در این راستا نیازمند ابزار و امکاناتی است. خانۀ خدا در قرآن کریم، خانه‌ای برای تمام انسان‌ها معرفی ‌شده است که در آن امنیت، هدایت و قوام دین و دنیای انسان‌ها وجود دارد. به نظر می‌رسد حج با توجه به ظرفیت‌هایش می‌تواند در هویت‌بخشی مذاهب اسلامی تأثیر بسزایی داشته باشد.‌ در این نوشتار با تعریفی از «هویت»، شمول مفهوم هویت در چهار بعد «اعتقادی»، «مناسکی»، «تعهدی» و «تعلقی» بررسی می‌شود و به پیشینۀ تقریب از قرن دوم و سوم به بعد و سیره عالمان سلف اشاره‌ شده است. سپس به موضوع مناسک حج بین مذاهب اسلامی پرداخته ‌شده است و از اصول مشترکی یاد می‌شود که منجر به تعمیق و تقویت مبانی و انگیزه‌های هویت دینی، تقویت سرمایه اجتماعی، رفتارها و کنش‌های جمعی، ساختارشکن‌بودن مناسک، تلاش برای تقویت باورها و ارزش‌های مشترک و افزایش همدلی و شکوفایی اخلاقی بین مسلمانان شده‌اند. در مقدمه کوشیده شده است برخی از ابعاد جهانی حج که می‌تواند در بهره‌برداری از ظرفیت‌های این فریضه بی‌بدیل برای همگرایی ارتباطی، فقهی و اخلاقی وحدت‌بخش مناسک حج‌ مؤثر باشد، بررسی گردد.

مسئله تأویل و ظاهرگرایی از چالش‌برانگیزترین مباحثی است که همواره بین اربابان مکاتب فکری در حوزه علوم اسلامی مورد تضارب آرا قرار گرفته است و صاحبان اندیشه در این حوزه را بر آن داشته است تا به مخالفان خود اشکال‌های جدی وارد کنند. همۀ این چالش چالش‌ها ریشه در این دارد که در کاربردهای واژه تأویل در قرآن و غیر قرآن از حیث ترادف، تباین، قرابت و تباعد یا همسانی در معنا، چه رابطه‌ای برقرار است؟ به‌یقین بدون پرداختن به جواب این پرسش، تحلیل درستی از وجاهت و مکانت تأویل صورت نخواهد گرفت که نتیجه آن تاکنون انشقاق و انفکاک بین مذاهب کلامی و مکاتب فکری بوده است. بنابراین در این نوشتار به روش تحلیلی - توصیفی، مؤلف بر آن است تا با جانمایی درست مسئله تأویل در بستر علوم مرتبط و تبیین شبکه معنایی واژه تأویل در برابر همسانان خود و تبیین وجه تمایز تأویل با غیر تأویل به این مهم بپردازد. درنتیجه مشخص شد تأویل، گونه‌ای از تفسیر است و مراد از آن معنای عامی است که از سیاق و فحوایِ کلام فهمیده می‌شود و فحوا نیز همان مدلولِ التزامی کلام است که لفظ به دلالت مطابقی دلالت بر آن ندارد؛ ولی چون لازم مفاد جمله است، بر آن دلالت می‌کند. با این تفسیر باید گفت به فحوای کلام نیز واژه تأویل اطلاق می‌گردد.

با توجه به اهمیت تشکیل حکومت و تعیین حاکم بر اساس شریعت اسلام، فقیهان برای حاکم اسلامی شرایط و ویژگی‌هایی را بیان کرده‌اند که بسیاری از آنها مورد اتفاق است و اختلاف چندانی در آن وجود ندارد. در اﻳﻦ میان ﺷﺮط ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮای ﺣﺎﻛﻢ از دیرباز یکی از مفاهیم مهم ﻣﺸﺘﺮک ﻓﻘﻪ اﻣﺎمیه و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ بوده است و تأثیر زیادی در مشروعیت حاکم اسلامی دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، شیوۀ مواجهۀ نظری و عملی فقیهان با حاکم جائر در روزگاران مختلف را بررسی می‌کند. بدیهی است با تطبیق و تقریب نظرات مشهور فقیهان امامیه و اهل سنت، رسیدن به فهم مشترک از مفهوم عدالت و لزوم شرطیت آن برای حاکم اسلامی و مقابله با حاکم جور در صورت وجود شرایط، امکان‌پذیر است. وجه جامع مشترک مفهوم عدالت در نظرات فقیهان امامیه و اهل سنت، ملکه‌ای نفسانی است که شخص را ملازم با تقوا و مروت قرار می‌دهد. هرچند برخی از فقیهان اهل سنت برای جلوگیری از هرج‌و‌مرج اطاعت از حاکم جور را واجب می‌دانند؛ ولی شرط‌بودن عدالت برای حاکم مورد وفاق جمیع فقیهان امامیه، ائمه مذاهب اربعه و مشهور فقیهان اهل سنت است

شیعیان عمان کلیتی واحد نیستند؛ برخی بلوچ، برخی خوجه، برخی بحرینی و شماری نیز عرب عمانی هستند. در هر کدام از این گروه‌ها شخصیت، هویت و تفکر جمعی خاصی ‌مشاهده می‌شود که همین امر سطوح متفاوتی از ادغام در جامعه میزبان را برای آنها رقم زده است؛ به این معنا که هرگونه تلاشی برای تقریب و نزدیک‌کردن مناسبات شیعیان عمان با دیگر مذاهب در گام اول مستلزم بر تمرکز خود شیعیان برای حذف مانع و چالش‌های موجود بین آنهاست. محدودیت‌های قانونی و ساختاری و استفاده حکومت از آنها برای مقابله با تحرکات و فعالیت‌های جدید، چالشی دیگر در این‌باره است. افزون بر آن هرگونه تلاش برای ساماندهی شیعیان عمان، ممکن است حساسیت حکومت عمان را برانگیزد که روابط حسنه‌ای با جمهوری اسلامی دارد. این پژوهش با استفاده از دو روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و مصاحبه با یکی از کارشناسان ارشد مسائل عمان، به بررسی بیشتر جوانب حضور شیعیان در جامعه عمان می‌پردازد و رابطه آنها را با اباضیه بررسی می‌کند که بیشتر جامعه عمان را تشکیل می‌دهند، نظام حکومتی عمان را در اختیار دارند و اشتراک‌های بسیاری نیز با شیعیان دارند. این نوشتار اباضیه عمان را گزینه مناسب تقریب و دارای قابلیت‌های لازم برای دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی در نظر می‌گیرد.

بالی‌افندی (درگذشته 960 ق) از عارفان مغرب‌زمین و شارحان متأخر مکتب ابن‌عربی است. دیدگاه‌های خاص بالی که در شرح فصوص او منعکس شده است، در مقایسه با دیگر شارحان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این جستار با هدف برجسته‌کردن آرای بالی، می‌کوشد دیدگاه او را درباره یکی از مهم‌ترین کلیدواژه‌های عرفان نظری بررسی کند. به این منظور، با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر شرح فصوص این عارف، آموزه «حضرات خمس» بررسی شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، بالی با وجود بهره‌مندی و اقتباس از شارحان پیش از خود، هرگز به‌مثابه مقلد پیشینیان ظاهر نشده است و در جای‌جای شرح خود، نقادانه دیدگاه قیصری و سایر شارحان را بررسی می‌کند. او در فهم عبارات ابن‌عربی از نکات ادبی، سیاق کلام، دیگر آثار ابن‌عربی و قراینی چون اجماعات عقیدتی اهل سنت بهره می‌برد. بالی بر خلاف قیصری، به گونه مقدمه‌ای جداگانه و منظم، نظر خود را دربارۀ حضرات خمس بیان نکرده است؛ از این‌رو دیدگاه او را باید از لابلای شرح عبارات ابن‌‌عربی جستجو کرد. بالی احدیت و واحدیت را در شمار حضرات خمس بیان نمی‌کند، گرچه در شرح خود از احدیت (بسیار گذرا) و واحدیت (با تفصیل بیشتر) ‌سخن گفته است. از میان حضرات، بیشینه گفته‌های بالی دربارۀ آموزه انسان کامل است و درباره حضرات دیگر بسیار کمتر بحث کرده است.

یکی از دیدگاه‌های مهم در معناشناسی الفاظ متشابه قرآن، نظریه روح معناست. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و اندیشمندانی چون ملاصدرا، فیض کاشانی، امام خمینی و علامه طباطبایی از مدافعان آن بوده‌اند. این نظریه در آثار جوادی آملی بر اساس زنجیره‌ای از مبانی به‌ویژه مبانی قرآن‌شناختی و تفسیری مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در واژه‌های متشابه و غیرمتشابه کاربست‌های متعددی یافته است. هدف این مقاله، استنتاج مبانی قرآنی در جایگاه مقدمه‌ای بر نظریه روح معنا و تحلیل برخی نتایج آن در فهم واژه‌های قرآنی بر مبنای آثار ایشان است. برخی مبانی اصلی به‌دست‌آمده عبارت‌اند از: نزول تجلی‌گونه قرآن، ذومراتب‌بودن قرآن، کلیت و دوام آن و ... . بررسی مهم‌ترین استلزامات این نظریه در مواردی نظیر فهم ذومراتبی قرآن، فهم تفسیری و فهم جری و تطبیقی و نفی مجازگرایی در تبیین صفات خبری از دیگر دستاوردهای این نوشتار است. از نتایج این مقاله که به روش توصیفی - تحلیلی نگاشته شده است، بیان نقش مؤثری است که پذیرش این قاعده در فهم عمیق‌تر و حقیقت‌گرایانۀ قرآن در مقابل نظریه‌های رقیب به جای می‌گذارد.

بطلان یا عدم نفوذ اعمال حقوقی مثل تصرفات (خریدوفروش و ...) صغیر ممیز در اموال خودش، مسئله‌ای قابل تأمل و درخور بحث در فقه شیعه و اهل سنت است. گروهی تصرفات او را در برخی موارد جایز می‌دانند؛ درحالی‌که گروهی دیگر، صغیر ممیز را مسلوب‌العباره و تصرفاتش را باطل و مردود می‌دانند. با توجه به نص صریح آیه و روایات و نیز تحقق‌نیافتن اجماع مورد ادعای طرفداران بطلان، نمی‌توان به طور مطلق حکم به مسلوب‌العباره‌بودن کودکان کرد. در این نوشتار برای قول به صحّت معاملات کودکان، به آیه «ابتلاء» استدلال کرده‌ایم. با توجه به ادله موجود، متفاهم از آیه، کفایت رشد در دادوستد کودکان است و بلوغ تنها طریق و اماره‌ای برای رشد است و موضوعیت ندارد؛ پس نیازی نیست کودکان برای تصرفات حقوقی خود بالغ باشند. همچنین مبنای حجر صغیر ممیز، تنها حمایت از اوست. می‌توان این حجر را با ضمیمه‌کردن اجازه ولیّ او برطرف کرد و تصرفاتش را جایز دانست. در این مقاله، صحّت معاملات صغیر ممیز در فقه فریقین تقویت می‌گردد