جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فرجام دورانی که انسان مدرن ادعای برتری و اصالت دارد و هرچه را فهم نکند، انکار می‌کند و هرچه را نیابد، نیست می‌پندارد و خود را یکه‌تاز میدان وجود و معرفت می‌شناسد، موجود ریزنقشی به نام ویروس کرونا، هوشمندانه تمام هستی او را به چالش کشیده است. با شیوع ویروس کرونا در جهان، رویکردهای مختلفی دربارۀ چرایی بروز و ظهور چنان ویروس خطرناکی در جهان ارائه شده و هر متفکری از منظر خود این گرفتاری جدید بشر مدرن را تحلیل کرده است. چرایی وقوع و گسترش کرونا و سویه‌های جدید آن و نیز عواقب ناگوار آن در جهان در قالب مسئله شرّ کرونایی مسئلۀ این نوشتار است. در این مقاله برآنیم از منظر رویکرد خداباوری شکاکانه که یکی از پاسخ‌های ارائه‌شده به مسئله شرّ است، بررسی کنیم که این رویکرد چگونه به مسئله شرّ کرونایی پاسخ می‌دهد و از سوی دیگر ناشناخته‌بودن و ویژگی‌های خاص این ویروس، چگونه می‌تواند مدعای خداباوری شکاکانه را تقویت کند؟

مسئله‌ی اصلی مقاله‌ی پیش رو این است که آیا نظریه‌ی بینامتنیت- در شکل و روایت کلاسیک‌اش، یعنی آنچنان که ژولیا کریستوا، واضع لفظ بینامتنیت، آن را روایت و صورتبندی کرده است- می‌تواند در حکم یک روش برای فهم معنای زبان و متون دینی به کار آید؟ و اینکه با به‌کارگیری بینامتنیت می‌توان به یک معنای واحد، کامل و نهایی رسید؟ و به فرض حصول معنا، وضعیت عینیت فهم زبان دین و متون دینی چگونه خواهد بود؟ ضمناً به این پرسش نیز پاسخ داده‌ایم که با تأکید بر ویژگی بینامتنی متون، همچون پویایی و فرآوری مداوم متون، در جریان بینامتنیت، معنای متن می‌تواند همان مقصود نویسنده‌ی متن باشد؟ کریستوا بر دو مؤلفه سوژه و زبان در کنار ساختار، برای حصول معنا تأکید دارد با تکیه‌بر این دو مؤلفه‌ی مهم کریستوایی که اساس شکل‌گیری بینامتنیت را تشکیل می‌دهد بحث در دو محور بررسی می‌شود.1. با در نظر گرفتن این نکته که معنا حاصل همکاری و پیوند زبان و سوژه است، عینیت فهم معنای گزاره‌های دینی و اساساً زبان دین در دو شکل مکتوب و گفتاری آن به چه نحو خواهد بود؟2. بینامتنیت امکان روشی برای فهم معنای زبان دین را فراهم خواهد کرد؟ که درنتیجه درخواهیم یافت کاربست بینامتنیت در وادی زبان دین به‌موجب پویایی زبان و سوژه‌ی سخن‌گو کریستوایی امکان حصول یک معنای واحد را نخواهد داشت و با توجه به این نتیجه عینیت فهم معنای زبان دینی فرضیه‌ای نادرست است و بینامتنیت در قامت یک روش برای حصول معنا به کار نخواهد آمد.

یکی از دغدغه‌های اصلی تدئوس متز، مبحثِ معنای زندگی می باشد. او با سیر در نظریه‌های پیشین درباره معنای زندگی، در پی وجوه اشتراکِ این نظریه هاست. وی با تاکید براینکه هیچ کدام از آنها کامل نیست درصدد پاسخ به این پرسش بر می آید که آیا می توان نظریه ای کامل ارائه داد که دربردارنده تمام نظریاتِ پیشین باشد و در عین حال از کاستی‌های آنها مصون باشد؟ از این رو در راستای نیل به این هدف به شناخت، واکاوای و انتقاد بر نظریات پیشین پرداخته و سپس به جستجوی اینکه ویژگی‌های یک نظریه کامل چیست؟ می پردازد. متز نظریۀ خود را «نظریه بنیادی» می نامد و آن را کامل ترین نظریه تاکنون، درباره معنای زندگی می داند. وی برای رسیدن به نظریه نهایی خود سه تقریر ارائه می دهد که هر تقریر به ترتیب کامل و کامل تر می شود. نگارندگان در این مقاله، پس از بررسی آراء متز، به نقد پاره ای از اندیشه‌های او می پردازند. آنچه امتیازِ ویژۀ نظریه متز می باشد، توصیفِ فراگیر آن از موضوعات معنابخش به عنوان شرایط بنیادین وجود بشری است. اگر با «رویکرد نقادانه» به نظریۀ متز بنگریم آراء او قابل نقد می باشد لکن با اینهمه چنانکه رویکرد همدلانه به اندیشه های متز داشته باشیم پژوهش ها و تلاش‌های فکری او را برای ارتقاءِ شرایطِ بنیادین زندگی، موثر و سازنده دانسته و همچون او، جست و جوی معناداری را، معنابخش به زندگی می دانیم.

یکی از موضوعات مورد مناقشه بین متکلمان، شناخت اولین واجب بر مکلف بوده است. متکلمان معتزلی و اشعری معرفت نسبت به خداوند از طریق استدلال را اولین واجب می‌دانستند. دلیل آن را گروهی عقلی و گروهی سمعی برمی‌شمردند؛ هرچند در اصل موضوع با یکدیگر نزاعی نداشتند. با این رویکرد، فاصله ایمان تا کفر بر اساس علم و یا جهل نسبت به خداوند رقم می‌خورد. به‌طوری که عالِم به خداوند، مومن و جاهل به خداوند، کافر تلقی می‌گردید. غزالی متکلم قرن پنجم هجری با این اندیشه به مخالفت برخاست. او علم و جهل نسبت به خداوند از طریق استدلال را از دایره ایمان و کفر خارج ساخت. در این راستا غوطه‌ور شدن در علم کلام را جز در مواردی محدود، حرام اعلام کرد و ایمان را از معرفت جدا دانست. او با این رویکرد عوام مردم را به تقلید و تسلیم در اعتقادات امر نمود و سرپیچی از آن را مشمول مجازات دانست. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی اندیشه غزالی پیرامون وجوب نظر و استدلال در معرفت به خداوند را مورد واکاوی قرار داده و معتقد است غزالی ارائه استدلال بر اصول اعتقادی را بر مکلف واجب ندانسته و تقلید در اعتقاد و پیامدهای آن را مورد حمایت قرار داده است.

جنبش دئیسم به موازات رخدادهای مربوط به عصر روشنگری در سده‌های سرنوشت‌ساز تکوین اندیشه غرب پدید آمده و دیدگاه ویژه‌ای درباره خدا،‌ جهان و انسان را گسترش داده است. شناخت دئیسم و نتایج آن می تواند به فهم ما از مدرنیته غنا ‌بخشیده و راهکار اجتناب از خطاها و کج‌راهه‌های احتمالی آن را عیان سازد. ازآن‌رو که در اروپا و آمریکا برخورد یکسانی با این جنبش فکری صورت نگرفته، به منظور تحدید حدود بحث در نوشتار حاضر تنها دئیسم فرانسوی قرن هجدهم مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این پژوهش می‌کوشیم ضمن تبیین خاستگاه ضد تثلیثی دئیسم فرانسوی، تأثیر این جنبش فکری بر فرهنگ و اندیشه‌ورزی روشن‌اندیشی سده هجدهم نشان داده شود. نقش و تأثیر دئیسم فرانسوی بر طرد دین وحیانی و تثبیت اقتدار علم جدید، از مهم‌ترین تأثیرات این جنبش بر فرهنگ روشن‌اندیشی فرانسه به شمار می‌رود. از این رو می‌توان بنیان‌گذاران این جنبش را با شاخصه‌هایی چون علم‌زدگی، ترویج اخلاق سکولار، فروکاست ربوبیت به خالقیت، و در یک کلمه، ضدیّت و جدال با دین بازشناخت.

غایت این مقاله طرح منظر اخلاقیِ ناظر بر مساله­ی رنج است. پرسش اصلی مقاله آن است که مواجهه­ای اخلاقا درست با مساله­ی رنج کدام است و چه لوازمی دارد. فلاسفه و الهیدانان گاه با تکیه بر مساعی صرفا عقلی و گاه با مورد توجه قرار دادن گزاره­ها و گزارش­های متن مقدس و تلفیق عقل و نقل درصدد توجیه یا بیان چرایی وجود رنج در عالم برآمده­اند. همچنان که انتظار می­رود، این دست مساعی که در قالب تئودیسه و دفاعیه مطرح شده­اند بر موضوع رنج متمرکز هستند. مقاله­ی پیش­رو برآن است که در مساله­ی رنج می­بایست بین دو موضوع رنج و فرد رنجدیده تمایز قائل شد و در راستای همین تمایز است که مساله­ی مواجهه­ی اخلاقا درست با رنج شکل می­گیرد.آیا مشغله­های عقلی­ای چون تئودیسه و دفاعیه رفتار اخلاقا درست را نیز در قبال مساله­ی رنج کفایت می­کنند؟ در راستای پاسخ به پرسش اخیر، دو عنوان کلی مبانی نظری و تدبیر وضعیت رنج­آمیز طرح خواهد شد که به ترتیب ناظر بر تحلیل و تعریف مفاهیمی چون رنج، تئودیسه و دفاعیه، منظرهای معرفتی و مانند آن؛ و ماهیت و چیستی مواجهه­ی اخلاقا درست در مساله­ی رنج می­باشند. درواقع، مباحثی که در بخش مبانی نظری بدان­ها پرداخته خواهد شد، به شیوه­ای تحلیلی جایگاه اخلاق در مساله­ی رنج را روشن نموده و ما را به این نتیجه رهنمون می­شود که تئودیسه­پردازی بنا بر سرشت خود، مقتضیء رفتار اخلاقا درست در قبال مساله­ی رنج نبوده و دغدغه­ی آن را ندارد.

اندیشه‌های اخلاقی در غرب، بیشتر آرمان‌گرایانه بوده است. اما با ظهور نیهیلیسم، این رویکرد تغییر کرد و تهی شدن ارزش‌ها، آنگونه که نیچه مطرح می‌کند، آشکار گردید. انسانی که همواره در سایه‌ی ارزش‌های امر قدسی زندگی کرده، ناگهان خویشتن را در بی‌اساس بودن ارزش‌ها می‌یابد. چنین انسانی دیگر نه می‌تواند زندگی‌اش را با مُثل افلاطونی معنی بخشد و نه با آرمان‌های اخلاقی مسیحیت. این بی‌معنایی زندگی، در نقد نیچه به متافیزیک،‌ دین و اخلاق مسیحی، بیش از پیش نمایان می‌شود. نیچه هم به عقل‌گرایی افراطی در متافیزیک یونانی می‌تازد و آن را سرکوب‌گر احساسات آدمی می‌داند، و هم، دین را به خاطر ترویج آنچه او اخلاق بردگی می‌نامد، نقد می‌کند. این امر منجر به بی‌اعتمادی انسان مدرن نسبت به اخلاق الهیاتی شده و در نهایت، انسان به جای خدا، خود، ارزش‌گذار زندگی‌اش می‌شود. پیامدهای این نیهیلیسم را از جنبه‌های مختلف می‌توان بررسی نمود. البته نگاه نیچه به اخلاق دینی، مبتنی بر آموزه‌های مسیحیت بوده اما برخی، نتایج نقد او را به هر گونه اخلاق مبتنی بر دین، تعمیم داده‌اند. اندک تأملی در آموزه‌های اخلاق توحیدی اصیل، نشان خواهد داد که انتقادات نیچه به اخلاق مسیحی، نمی‌تواند اساس اخلاق دینی را که بر معنی‌بخشی حیات آدمی تأکید می‌ورزد، هدف گیرد.

یوحنا دمشقی -قدیس مسیحی در قرن اول و دوم هجری- در وصف عقیده مسلمانان نگاشته است که به باور آنان، پیامبرشان، قرآن را در خواب دریافت کرده است. تحقیق حاضر شواهد این مدعا را در منابع اسلامی می پژوهد تا آشکار گرداند که گزارش این عالم مسیحی، چه میزان اعتبار دارد. در این راستا، رویا انگاری منشأ برخی از آیات قرآن، در منابع اسلامی نیز دیده می شود، چنانکه صحیح مسلم، از نزول سوره کوثر در خواب سبک رسول خدا خبر داده است و طبری نزول پنج آیه نخست سوره علق را در خواب معرفی کرده است. بدینسان ادعای نزول پاره ای از قرآن در خواب، خرق اجماع راویان و عالمان اسلامی نیست. از دیگر سو، اگر قرآن باوران در مقام تفسیر ظواهر قرآنی خلاف واقع، از رویا انگاری مدد جویند، همه ناممکن ها به همان معنای ظاهری خود، ممکن می شوند بی آن که به تأویل های گسترده، حاجت افتد.

یکی از دغدغه های مشترک علامه طباطبایی و مارتین هایدگر معنای زندگی بوده است. مراد از معنی زندگی نزد آنها هدف از زندگی می­باشد؛ که هر کدام با توجه به مبانی فکری خود به آن پاسخ داده اند. رویکرد علامه در رویارویی با معنای زندگی فراطبیعی می­باشد؛ هایدگر به نقد معنای زندگی مدرن و تفکر مابعدالطبیعی سنتی پرداخته و معتقد است غفلت مابعدالطبیعی سنتی سبب شده است که به جای هستی­شناسی بنیادی به شناخت موجودات پرداخته شود. علامه از طریق صفت حکیم بودن خدا، هدفدار بودن جهان خلقت از جمله انسان را اثبات می-کند. وی معتقد است زندگی در پرتو اعتقاد به خدا و پایبندی به اخلاق و رفتار انسانی معنا پیدا می کند. ولی از نظر هایدگر آنچه باعث معناداری دازاین می شود « در جهان بودن» است. هایدگر برخلاف علامه بر این باور است که انسان خودش ارزش ها را بوجود می آورد و نمی توان معیار بیرونی برای ارزش­ها قائل شد. وی دازاین را بر اساس توجه به مرگ و رهایی از تسلط دیگران به اصیل و غیر اصیل تقسیم می­کند. هر دو فیلسوف به معناداری زندگی معتقدند با این تفاوت که علامه معتقد است انسان معنای زندگی را کشف می­کند اما هایدگر می گوید دازاین معنای زندگی را جعل می کند و مبنای فکری علامه برای اثبات معنای زندگی قرآن و فطرت انسان است در حالی که هایدگر مبنای فکری هایدگر وجدان و مرگ دازاین می­باشد

مسئلۀ معرفت‌شناختیِ کانت و دیلتای عینیت و اعتبار معرفت، یکی معرفت در علوم طبیعی و دیگری معرفت در علوم انسانی، است و در همین چهارچوب به نقد و تعیین حدود عقل و ارائه مفاهیم و مقولاتی که در شناخت اعمال می‌شود، می­پردازند. اما کار این دو فیلسوف تفاوت­های مهمی با هم دارد: در کانت شاهد نقد عقل نظری و تعیین مفاهیم و خصوصیات قوۀ صدور حکم هستیم، در حالی که در آثار دیلتای با ایدۀ نقد عقل تاریخی و علوم انسانی و ملاک تمایز آنها از عقل نظری و علوم طبیعی روبرو هستیم. هر دو برای رسیدن به این هدف به ارائۀ مقولات و مفاهیم کلی دخیل در کسب معرفت و توجیه لزوم کاربرد آنها پرداخته‌اند. در این مقاله ضمن مقایسۀ مقولات فاهمه و مقولات حیات، نشان داده می­شود که با توجه به فراگیری و بنیادی­بودن مقولات حیات نسبت به مقولات فاهمه و رابطه هرمنوتیکی بین آنها، نه مقولات فاهمۀ کانت همتا و هم­ارز مقولات حیات دیلتای است و نه علوم طبیعی هم­سطح علوم انسانی است؛ بلکه نسبت این دو از سنخ ابتنای یکی بر دیگری یا اشتقاق یکی از دیگری است و دیلتای سعی کرده مبنا و بنیاد مقولات فاهمه و علوم طبیعی را که همان مقولات حیات و علوم انسانی است کشف و بیان کند.